Sovet Terroru - Nəsib bəy Yusifbəylinin müəmmalı qətli

SOVET TERRORU

 

Nəsib bəy Yusifbəylinin müammalı qətli

və qarışıq izlər

 

    Azərbaycan Cümhuriyyəti 1920-ci il 27 apreldə Sovetlər tərəfindən işğal edildikdən sonra Azərbay­canda və ondan kənarda Azərbaycan Cümhuriyyəti liderlərinə qarşı sui-qəsdlər təşkil edilməyə başladı. Azərbaycandan kənarda Tiflis şəhərində Fətəli Xan Xoyluya, Xəlil bəy Xasməmmədliyə və Həsən bəy Ağayevə, İstanbulda Azərbaycan Cümhuriyyəti Daxili İşlər naziri olmuş Behbud Xan Cavanşirə qarşı təşkil edilmiş terror hadisələri bu qanlı prosesin tərkib hissəsidir. Bu terror hadisələri ilə birlikdə ən qanlı cinayətlərdən biri Nəsib bəy Yusifbəylinin müəmmalı qətlidir. Bu cinayət hadisəsi haqqında bu günə qədər bir sıra araşdırmalar aparılmış yekun bir rəyə gəlinməmişdir.  Qətl hadisəsi və onun həyata keçirilmə yeri haqqında Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir sıra liderləri və Nəsib bəy haqqında araşdırmalar aparmış araşdırmacıların əldə etdikləri xəbərlər və məlumatlar əsasında ayrı-ayrı faktlar ortaya qoymuş, rəylər vermişlər. İlk öncə qətl hadisəsi kim tərəfindən həyata keçirilib bu məsələ haqqında düşünmək lazımdır:

 

1.Yeni hakimiyyətə gəlmiş Bolşeviklər tərəfindən

2.Erməni millətçiləri tərəfindən

3.Nəsib bəyi varlı bir şəxs hesab edib pullarını əldə etmək istəyən quldurlar tərəfindən

 

    Arxivlərdə bu qətl hadisəsi haqqında əsaslı və ciddi bir fakt mövcud deyil. Nəsib bəyin qətlini araşdırmaq üçün heç bir komissiya təşkil edilməyib və qətl hadisəsi haqqında məlumatlar toplanmayıb. Dövri Bolşevik mətbuatı isə saxta və yalanlarla dolu məlumatlarla səhih bir fakt əldə etmək axtarışlarımıza kömək olmaq gücündə deyil. Köməkçi rola malik sadəcə Nəsib bəyin mübarizə dostlarının, yaxınlarının xatirələrindəki qeydlər və ailəsində olan, əldə etdikləri məlumatlardır. Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat yoldaşı Şəfiqə xanım Qaspıralıda olan məlumatlar, Nəsib bəyin Gəncədəki qohumları, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Nağı bəy Şeyxzamanlının məqalə və kitablarında qeyd etdikləri məlumatlar qətl hadisəsi haqqında təhlillərimiz üçün reallığa yaxın faktlar kimi çıxış edir. Onlar arasında Nəsib bəyin qətlə yetirilməsi yeri haqqında ziddiyyətli məqamlar olsa da baş nazirin qətlinin üzə çıxarılması istiqamətində bu məlumatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İlk öncə onu qeyd edim ki, Şəfiqə xanım, Nağı bəy Şeyxzamanlı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və bir sıra mühacirətdə yaşamış liderlər, mühacirlər bir-biri ilə əlaqədə olsalar da Nəsib bəyin qətlə yetirildiyi yer haqqında birmənalı fikir olmayıb. Nəsib bəy Yusifbəyli haqqında son ən dəqiq məlumat 1920-ci ilin may ayının əvvəllərində Şəfiqə xanıma verdiyi xəbər olub. Şəfiqə xanım Nəsib bəyin son günləri ilə bağlı qeydlərində Nəsib bəyin ona xəbər verməsi haqqında qeyd edir :

    “1920-ci ilin may ayının ilk günlərində tədbiri geyimdə ata minərək, qərarlaşdırılan səmtə doğru yollanan Nəsib 3-5 gün sonra Kürdəmir ətrafında kayıplara qarışdı. Kürdəmirdən kiçik bir xəbər aldım. Gətirən məndən, mən də gətirəndən qorxaraq məlumatı aldım. Sağ-salamat Kürdəmirə gəlişini müjdələyir və Kürü keçməyi gözlədiyini yazırdı. Bir daha nə bir səs, nə bir nəfəs...” (1, s 283)

    Bu Nəsib Bəy Yusifbəyli haqqında son ən səhih məlumatdır. Ondan ailəsi ən son məlumatı Kürdəmirdən alıb. Nəsib bəyin ailəsi ondan sonra heç bir məlumat almadıqlarına görə Kürdəmirdə qətlə yetirilməsi versiyasına üstlük veriblər. Bu səbəbdəndir ki, Nəsib bəyin oğlu Niyazi bəy atasının bu yerdə şəhid edilməsini əsas götürərək “Kürdəmir” soyadını götürüb.

    Şəfiqə xanım qeydlərində Nəsib bəyin şəhadəti haqqında bunları qeyd edir:

“ Şəhadəti haqqında bir neçə rəvayət var. Biri Kür çayı sahilində Əyricə kəndi əhalisindən bəziləri tərəfindən Bakı milyonçularından biri olaraq düşünülərək öldürülmüşmüş. Bu rəvayəti mənə Karhuklu Əşrəf adında bir şəxs söyləmişdi. Digər rəvayət Kür çayının sahilində bir kənddə əvvəlcədən hazırlanmış evdə 2-3 gecə qonaq qalmış və salla çayın o biri tərəfinə keçməyi gözləyib səbirsizlənirmiş. Nəhayət fürsət tapılmış, sal hazırlanmış və gecə yola çıxmışlar fəqət çayın o biri tərəfində gözləyənlər Salı görməmişlər... Üçüncü bir rəvayət isə cinayətdir. Karhuklu Əşrəfin əli ilə olması imiş. Amma bütün bunlar emiş-demişdən ibarət yeniliklərdir. Doğru olan yalnız onun Kürdəmirə sağ vasil olmasına dair aldığım o xəbər. Böyük qardaşı (Həmid Bəy Yusifbəyli, C.N ) oraları gəzmiş, araşdırmış və məzarını tapmış. Bu da söylənir. Bu xəbərin də sağlam olması mövzusunda şübhəm çoxdur”( 1,s 283).

    Şəfiqə xanım həmişə axtarışda olmuş, Nəsib bəyin son taleyi haqqında məlumat toplamağa çalışmışdı. Maraqlı bir məqam var ki, Şəfiqə xanım şəxsi arxivində olsa belə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Nəsib bəylə bağlı məlum məqaləsində Gürcüstanın Siqnax qəzasında qətlə yetirilməsi faktı ilə nə razılaşıb, nə də ki, qeydlərində bu haqqda yazıb.

    Nəsib bəyin qətlə yetirilməsi yeri haqqında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “İstila Qurbanları – Yusifbəyli Nəsib bəy” məqaləsində ilk dəfə fərqli olaraq onun Gürcüstanın Siqnax qəzasında təfsilatı hələ də gizli qalan qəzaya qurban getdiyini qeyd edir. Həmin məqalədə Məhəmməd Əmin bəy yazır :

    “ Bu lənətə gəlmiş günün nəticəsində Azərbaycan istiqlal hərəkatının verdiyi ən mühüm qurbanlardan biri Yusifbəyli Nəsib bəydir. İstilanın baş verdiyi ilk günlərdə vəzifəsindən azad olunsa da, nazirlər şurasında olan Nəsib bəy Bakının rus ordusu tərəfindən işğal oluduğu səbəbindən ölkə xaricinə çıxmaq məqsədi ilə yaxın dostlarından İbrahimli Yusif bəylə bərabər Gürcüstan yolunu tutmuş, Siqnax qəzasında təfsilatı indiyə qədər məlum olmayan faciəli bir qəzaya qurban getmişlər.(2, s 110)

    İlkin ziddiyyət Kürdəmir versiyası ilə Rəsulzadənin Siqnax qəzası versiyası arasında yaranır. Ümumiyyətcə Nəsib bəyin Gürcüstanda öldürülməsi nə dərəcədə həqiqətə uyğundur. Fətəli Xan Xoylunun, Həsən bəy Ağayevin Tiflisdə qətlə yetirilməsi, Xəlil bəy Xasməmmədlinin güllələnməsi izaha ehtiyac olmayan faktdır. Ən azından Xan Xoylunun, Həsən bəyin məzarları Tiflisdə mövcuddur, Xəlil bəy Xasməmmədli isə güllələnmə zamanı yaralanmış, boğazındakı güllədən Nəsib bəyin qızı Zöhrə xanıma həmişə şikayətlənmişdi(5,s 40). Azərbaycan Cümhuriyyəti işğal edildikdən sonra may-iyun aylarında Tiflisə gəlmiş bir sıra liderlər fəaliyyətlərini burada davam etdirirdilər. 1918-1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycanın qurucularından biri – republikanın keçmiş Baş naziri və Xarici İşlər naziri Fətəli Xan Xoylu belələrindən idi. Eyni zamanda Azərbaycan Parlamentinin sədrinin müavini, həm də 1920-ci ildə Qafqaz konfransında Cümhuriyyət nümayəndəsi olan Həsən bəy Ağayev də Tiflisə gəlmişdi.

    Bununla yanaşı, Gürcüstan paytaxtına Müsavat Partiyasının müstəqil Azərbaycan hökümətində məsul vəzifələr tutmuş görkəmli rəhbərləri də gəldilər. Bunlar keçmiş Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədli, keçmiş Daxili İşlər naziri Mustafa Vəkilov, müstəqil Gürcüstanda Azərbaycan səfiri Faris Vəkilov, eləcə də Azərbaycan hökümətində müxtəlif vəzifələr tutmuş Şəfi bəy Rüstəmbəyov idi. Azərbaycan  Parlamentinin ayrı-ayrı deputatları da Tiflisdə idi.

    1921-ci ilin fevralına, Qırmızı Ordu Gürcüstana daxil olanadək adıçəkilən şəxslər Azərbaycan hökümətinin mühacirətdə funksiyalarını müəyyən dərəcədə icra edərək həmrəy fəaliyyət göstərdilər.( 3, s 36-37 ).

    Gürcüstan ərazisində olan liderlər haqqında, onların fəaliyyəti ilə bağlı müyyən arxiv sənədlərində, bəyanatlarda məlumat verilir. Liderlərdən Fətəli Xan Xoylunun, Həsən bəy Ağayevin, Xəlil bəy Xasməm­mədlinin, Şəfi bəy Rüstəmbəylinin orada olması açıq şəkildə görsənir. Nəsib bəyin adına isə rast gəlinmir. Xatırladım ki, bunlardan Şəfi bəy Rüstəm­bəyli Bolşevik Əli Bayramovun məlum qətlinə görə qiyabi olaraq edama məhkum edilmişdi (4.s 156 ), Xəlil bəy Xasməmmədli Tiflisdə güllələnərək yaralanmış, Fətəli Xanla, Həsən bəy isə qətlə yetirilmişdi.

    1920-ci ilin may ayının sonları iyunun əvvəllə­rində Gəncədə baş vermiş üsyan zamanı bolşevik əsgərlərinin vəhşiliyi ilə bağlı səfirlik və nümayən­dəliklərə verilən məlumatlardan, milli liderlərin bəyanatlarından narahat olan Sovet hakimiyyəti onların qarşısını almağa çalışırdı. Belə ki, iyunun 8-də Azərbaycan Parlamenti sədrinin keçmiş müavini Həsən bəy Ağayev Fransanın Xarici İşlər nazirinə ünvanlanmış notanın mətnini Qafqazdakı Fransa komissarı de Martelə təqdim etdi. Azərbaycan hökümətinin bolşevik Rusiyası ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına dair səmimi istəyinə baxmayaraq, Kremilin silahlı basqını nəticəsində ölkənin necə işğal edildiyini müfəssəl şəkildə təsvir edərək, Ağayev xəbər verirdi ki, Azərbaycan xalqı işğalçıların zorakılığı ilə barışmamışdır: “Azərbaycan xalqı xarici işğalçılara qarşı apardığı qanlı mübarizədə indi dəhşətli və dözülməz zorakılıqlara məruz qalır. Bu mübarizə dövründə Bakıdan sonra birinci şəhər olan Gəncənin bütün müsəlman hissəsinin digər dəhşətlərlə yanaşı bombardmanlarla məhv edilməsi, 8000 müsəlmanın öldürülməsi, şəhərin işğalı zamanı 15000 müsəlman qadının zorlanması xalqın öz taleyini özünün həll etməsi yolunda əyilməz iradəsini kifayət qədər sübut edir.

    Ağayev Fransa hökümətindən xahiş edirdi: “Azər­baycanda baş verən bu qırğının dərhal dayandırmaq üçün tədbirlər görmək, həm də Azərbaycan xalqına onun ifadə etdiyi iradəsinə uyğun olaraq öz dinc və müstəqil yaşayışını davam etdirmək imkanı vermək məqsədi ilə rus Qırmızı Ordusunun ölkədən çıxarıl­masına yardım etsin. Rus Qırmızı Ordusu Azərbaycanı tərk etmədiyi təqdirdə, sonrakı hadisələrə görə bütün məsuliyyət müstəsna olaraq sovet Rusiyası üzərində düşəcəkdir. ( 3,s  42-43).

    Məlum faktlardan görünür ki, Azərbaycan milli hökümətinin təmsilçiləri Tiflisdə boş dayanmamış­dılar. Sovet hakimiyyətini, bolşevikləri narahat edəcək çox ciddi məqamlar mövcud idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti Qızıl Ordu tərəfindən işğal edilməmiş­dən öncə belə milli hökümət təmsilçilərinin Azərbay­can ərazisində zərərsizləşdirmək göstərişi verilmişdi. Belə ki, 21 aprel 1920-ci il tarixində gecə saat 03:30-da Petrovskdan Qafqaz ordusunun komandanı Tuxaçev­skinin, Hərbi İnqlab Şurasının üzvü Orconikidzenin və Baş Qərargah rəisi Zaxarovun 11-ci Qızıl Ordunun komandanlığına göndərdikləri teleqramda Bakı ələ keçirilən zaman bir sıra tədbirlərin həyata keçiril­məsinin zəruriliyi tapşırılırdı. Teleqramda göstərilirdi: “Bakı işğal edilən zaman Azərbaycanın indi ki, hökümət üzvülərinin tutulması mütləq zəruridir. Onun Yelizavetpola qaçacağını qabaqla­yaraq, onu dəmiryolunun Kürdəmir stansiyasına qədər tutmaq zəruridir” (6,s 28-29).

    Həmçinin mayın 24-də Bakıda olan Q.Orconikidze Kremlə xəbər verirdi ki, gürcülər Müsavat hökümətinə Tiflisdə sığınacaq veriblər və onlar orada fəaliyyət göstərirlər(3,s 37).

    Faktlara əsasən demək olar ki, milli liderlər Azərbaycan ərazisində zərərsizləşdirilməli idi. Amma  onların bir çoxu müxtəlif yollarla qurtulmuş Tiflisdə sığınacaq bulmuşdular. Bolşevik hakimiyyətini ifşa edir, bir sıra dövlətlərdən yardım istəyirdilər. Azərbaycan istiqlalının yenidən bərpası məsələsi gündəmə gəlirdi. Faktlar onu göstərir ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti işğal olunduqdan sonra bir sıra siyasi qətllərin arxasında Bolşeviklər dayanırdı. Bütün bu sifarişli qətllərlə onlar özlərinə qarşı təhlükələri önləmək fikrində idilər.

    Həsən bəy Ağayevin Tiflisdə qətlə yetirilməsi, sonrada izi itirmək üçün bolşeviklərin bu hadisə ilə bağlı uydurduqları yalanlar bu qətlin arxasında Sovet hakimiyyətinin dayandığı ehtimallarını artırır. Nə onun ailəsi bu yalanlarla razılaşır nədə ki, bu yalanlar faktlarla səsləşir.  Həsən bəy Ağayevin həyat yoldaşı Xədicə xanım Həsən bəyin qətlidən sonra Tiflisə gedir və ora çatanda artıq Həsən bəyin 7-sinidə veriblərmiş. Xədicə xanıma Həsən bəyin qaldığı, yaxın münasibətdə olduğu Gürcü ailəsi qətl zamanı o sarsıdıcı səhnəni danışıblarmış. Onların dediyinə görə iyulun 19-da axşam qapı döyülür. Aktyor Mustafa Mərdanov gəlir. Deyir ki, yaxın dostlarından bir neçəsi burada bir evdə yığışıblar, səni görmək istəyirlər. Həsən bəy qalxır kostyumunu geyməyə. Ev yiyəsi onu dilə tutur: “Görmürsənmi vəziyyət pisdir. Səni izləyirlər. Hara gedirsən? Qoy kim ki səni görmək istəyir, gəlsin bizə”

    Həsən bəy sözə baxmır: “Yox, yaxşı deyil, 10 nəfərəcən adam məni orada gözləyir. O qədər adamı ayağıma gətirim?”

    Mustafa Mərdanov da onları arxayın edir ki, narahat olmayın, necə aparıram, elədə qaytarıb gətirəcəyəm.

    İki saat keçir.

    Qapının zəngi çalınanda ev yiyəsi hövlnak ayağa qalxır.

    Qapının çalınması ilə güllənin açılması bir olur.

    Yüyürürlər qapıya.

    Baxırlar ki, nə Mustafa var, nə bir başqası. Həsən bəyin qana bulaşmış və artıq cansız cəsədi sərilib yerə.

    Kürəyindən dəyən güllə sinəsini dağıdıb çıxıb( 7,s 254).

    Sonradan Xədicə xanıma bəlli olur ki, sui-qəsdi təşkil edən Əliheydər Qarayevmiş, Mustafa Mərdanov da onun agentlərindənmiş.  İzi azdırmaq üçün Qarayev Bakıda söz çıxarır ki, Həsən bəyi qətlə yetirən ermənilərdir ( 7,s 256).

    Mustafa Mərdanov öz xatirələrində qeyd edir ki, 1920-ci ilin iyun ayında xüsusi missiya ilə Tiflisdə olub. Həmçinin qeyd edir ki, Gürcüstanda gizli çalışan kommnist fəalları ilə görüşməli idim. O hətta həbs olunub və Fətəli Xan Xoylunun güllələnməsində ittiham olunurmuş (5,s 37-39).

    Hər iki qətl hadisəsində maraqlıdır ki, aktyor Mustafa Mərdanovun adı hallanır. Ehtimal etmək olar ki, bu  siyasi qətllər bir mərkəzdən idarə olunurdu( Əliheydər Qarayev tərəfindən. C.N). Mustafa Mərdanov icraçı olmasada vasitəçi kimi bu işlərdə fəal iştirak edib. Özünündə qeyd etdiyi kimi xüsusi missiya ilə Tiflisdə olub.

    Fətəli Xan Xoylunun və Həsən bəy Ağayevin Tiflisdə qətlə yetirilməsinin az-çox təfsilatı məlumdur. Nəsib bəy Yusifbəylinin Gürcüstana keçməsi və orada olması ilə bağlı, qətli ilə bağlı ciddi bir fakt mövcud deyil. Ümumiyyətcə nə Gəncədəki qohumlarına, nədə ki, Şəfiqə xanıma orada olması ilə bağlı heç bir məktub yazmayıb, xəbərdarlıq etməyib. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Siqnax qəzasındakı qətlə yetirilməsi ilə bağlı ehtimalı nə dərəcədə həqiqəti əks etdirir bu düşündürücüdür. 

Rəsulzadənin bu məlumatı həqiqətdirmi,  bu haqqda söz demək çətindir. Amma maraqlı bir məqam var ki, mərhum jurnalist araşdırmacımız Hafiz Sadiq “Rəisül-Vükalə Nəsib bəy Yusifbəylinin şəhid edilməsi” məqaləsində qeyd edir ki, Nəsib bəyin uğursuz bu səfərində ona yoldaşlıq edən Yusif İbrahimli Yevlaxdan Gürcüstana gəlməyə müvəffəq olmuşdu. Lakin onuda Gürcüstanın Sığnaq şəhərində Bakıdan göndərilən bolşevik xəfiyyəsi şəhid etmişdi(8,s 16). Ola bilərmi ki, Sığnaq qəzasında tək Yusif İbrahimli qətlə yetirilsin ? Onunla Nəsib bəyin yol yoldaşı olması bir çox şəxsə məlum idi. Ehtimal ki, Yusif İbrahimlinin qətl yerinə görə Nəsib bəyində qətl yeri ora göstərilir.

    Bolşeviklər əllərinə keçirə bildikləri Azərbaycan Cümhuriyyəti liderlərini, hərbiçilərini saxta hüquqi əsas verərək açıq şəkildə güllələyir, əllərinə keçirə bilmədiklərinə gizli sui-qəsd planları qururdular. Həmid bəy Qaytabaşı, İbrahim Ağa Yusifov, Həbib bəy Səlimov, Murad Gəray Tlxas, Süleyman bəy Sulkeyeviç kimi hərbiçilərin, Məmmədbağır bəy Şeyxzamanlı, Murtuza Muxtarov, İsmayil Xan Ziyadxanlı kimi Parlament və keçmiş Duma üzvülərinin, Xudadat bəy Rəfibəyli, Rüstəm bəy Mirzəyev kimi məmurların güllələnməsi sadəcə anti-bolşevik zehniyyətə sahib olmalarına görə deyildi( 9,s 98-99). Yeni qurulmuş Sovet hakimiyyəti bunu məqsədyönlü şəkildə icra edirdi. Onlar 1918-ci ilin 28 mayına qədər Bolşeviklərin uğur yollarına sədlər yaratmış və yeni qurulmuş Sovet hakimiyyəti üçün təhlükə gördükləri şəxsləri sıradan çıxarırdılar. Gəncənin General Qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəylinin 1920-ci ilin 12 mayında həbs edilib Bakıya aparılaraq Nargin adasında güllələnməsi Sovet liderlərinin ona qarşı nifrət və qorxularından qaynaqlanırdı. Ona görə ki, 1918-ci ilin yanvar ayının əvvələrində Şəmkir stansiyasında Şərq cəbhəsindən qayıdan Rus ordusunun tərksilah edilməsinə Xudadat bəy Rəfibəyli rəhbərlik edirdi. Həmin uğurlu əməliyat nəticəsində çoxlu sayda silah-sursat əldə edildi, zəif olan milli ordu hissələrinin ixtiyarına verildi. Bu silahlar milli qüvvələrin ayaqda qalması üçün ən böyük dəstək idi. Həmçinin Bakını əldə saxlayan Bolşeviklərə qarşı mübarizədə bu silahların xüsusi rolu oldu. Bolşeviklər bunu unutmamışdılar, Xudadat bəyi güllələməklə həm qisaslarını almışlar, həmdəki, belə bir təcrübəli adamdan gələ biləcək təhlükələri önləmişdilər. Bir düşünün ki, Gəncə üsyanı zamanı Xudadat bəy Rəfibəyli sağ ola idi və bunun nəticələri nə ola bilərdi. 1918-ci ilin 18-22 martında Şamaxıda dinc müsəlmanlara divan tutan Bolşevik-daşnakların üzərinə getmiş İsmayıl xan Ziyadxanlının güllələn­məsidə nifrət və qorxudan qaynaqlanırdı. Stepan Şamuyan İsmayıl xan Ziyadxanlını Azərbaycanda sovet hakimiyyəti üçün ən təhlükəli adam adlandırmışdı( 10,s 162-163). Azərbaycan Cümhuriyyəti Əksinqlabla Mübarizə İdarəsinin rəisi Məmmədbağır bəy Şeyxzamanlının güllələnməsi isə qardaşı Nağı bəy Şeyxzamanlı ilə birlikdə Bolşeviklərə qarşı apardıqları uğurlu əməliyyatlardan qaynaq­lanırdı. Nağı bəyi tuta bilməsələrdə, Məmmədbağır bəyi güllələməklə çirkin qisaslarını almışlar. (4,s 135). Azərbaycan Cümhu­riyyəti Bakı şəhər Polismeysteri Rüstəm bəy Mirzə­yevin qətlə yetirilməsi isə inqlabçı Əli Bayramovun məlum qətl hadisəsindən doğurdu. Onlar düşünürdü ki, bu qətli Baki polisinin rəhbərliyi həyata keçirib. Parlamentin üzvü Murtuza Muxtarov isə Bakıda Bolşeviklərə ilk güllə atanlardan idi(4,s 144).

    Gördüyümüz kimi Tiflisdə olduğu kimi Bakıdada yeni qurulmuş Sovet hakimiyyəti Azərbaycan milli hökümətinin təmsilçilərinə başqa formada divan tutur, qisas alır, öz nəzərlərində təhlükələri önləyirdilər. Əlbəttə bu qeyd etdiklərim bir başa Nəsib bəy Yusifbəylinin qətli ilə bağlı hadisələr deyil amma qətlin sifarişinin haradan gəldiyi, hansı məqsəd daşıdığı istiqamətində köməkçi izah kimi çıxış edir. Məlumdur ki, Nəsib bəy Bakıdan Tiflisə getməli idi. Onun Tiflisdə olması, orada fəaliyyəti sovet hakimiyyətinə sərf etmirdi. Təsəvvür edin ki, Fətəli Xan Xoylu, Həsən bəy Ağayev, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədli və Nəsib bəy Yusifbəyli Tiflisdədir. Hansi ki, onlar Azərbaycan Cümhuriy­yətinin qorunması uğrunda mübarizədə radikal qanadın təmsilçiləri idilər. Bolşeviklərə, Sovet hakimiyyətinə qarşı xüsusi nifrətləri ilə seçilirdilər. Həmçinin Gürcüstanda menşevik hakimiyyəti fəaliyyət göstərirdi və Azərbaycan milli hökümətinin təmsil­çilərinin onlarla birləşməsi Qafqazda Sovet hakimiy­yətinin genişlənməsinə qarşı böyük sədd ola bilərdi.  Sovet hakimiyyəti sui-qəsdlər, qətllər təşkil edərək bu şəxsləri zərərsizləşdirmək yolunu seçmişdi.

    Hörmətli araşdırmacımız Rafael Hüseyinovda bu qətllər prosesi ilə bağlı maraqlı məntiq ortaya qoyub. Belə ki, bolşeviklər gələn kimi böyük milli güc bildiklərinin hamısını hazır siyahılarla dərhal aradan götürüblər.

    Xudadat bəy onlardan biri idi.

    Həsən bəy Ağayev onlardan biri idi.

    Fətəli xan Xoylu onlardan biri idi.

    Nəsib bəy Yusifbəyli onlardan biri idi.

    Behbud xan Cavanşir bunlardan biri idi.

    Və çoxları....

    Heç bir səhvdən söhbət gedə bilməz.

    Bu qətllər labüd idi(11,s 225).

    Məlum məsələ idi ki, Gürcüstanda Azərbaycan milli hökümətinin təmsilçiləri ilə Gürcüstan höküməti təmsilçiləri Qafqazda anti-bolşevik hərakata təkan versə idilər bu Sovetlər üçün heçdə yaxşı olmayacaqdı. Hansı ki, Gürcüstan silahlı qüvvələrinin baş koman­danı general Giorgi Kvinitadze bolşevikləri bütün Zaqafqaziyadan qovmaq məqsədi ilə hücuma keçməyi planlaşdırırdı(3,s 39). Hər iki tərəfdə anti-bolşevik meyllər yüksək səviyyədə idi. Gürcüstan may ayının 7-də Sovet Rusiyası tərəfindən tanınmağı ilə özünü rahat hiss etməyə başladı, Noy Jordaniya höküməti təhlükə­nin sovuşduğunu zənn edirdi. Yanılmışdı. İsti-isti mübarizə getsə idi, uğurlu nəticə alına bilərdi. Sovetlər müqaviləylə Gürcüstanı birtərəf etməklə, Azərbaycan milli siyasi rəhbərliyini isə terror və siyasi qətllərlə Qafqazda formalaşmaqda olan böyük anti-sovet, anti-bolşevik əhval-ruhiyyəni məhv etmək istiqamətində böyük uğura imza atdı.

    Azərbaycan milli siyasi rəhbərliyi  müstəqilliyin könüllü şəkildə təhvil verilməsi və mübarizədən geri çəkilməyin tərəfdarı deyildilər. Həsən bəy Ağayev, Xudadat bəy Rəfibəyli, Fətəli xan Xoylu, Nəsib bəy Yusifbəyli barışmaz, ipə-sapa yatmaz, hiyləyə, yalana aldadılabilməz olduqları üçün bolşeviklər yurdumuza qədəm basar-basmaz dərhal məhv edildilər. Bolşevik­lər bu qəbil düşmənlərinə mühacirət etməyə də imkan vermirdilər. Bu sayaq yenilməzləri, sınmazları hətta mühacirət etməyə imkan tapırdılarsa, oralarda qətlə yetirməyə nail olurdular (11,s 19).

    Araşdırma və təhlillərimizə əsasən Nəsib bəy Yusifbəylinində bolşeviklər, Sovet hakimiyyəti tərəfin­dən qətlə yetirilməsi məntiqinin üzərində dayanırıq. Hafiz Sadiq (8,s 15), Ədalət Tahirzadə (12,s 327-328) və Rafael Hüseyinovda(11,s 19) bu mövqeydən çıxış edirlər. Tutarlı və daha məntiqəuyğun faktlar bunu deyir.

    Nəsib bəy Yusifbəylinin qətlə yetirildiyi yer daha çox mübahisə doğurur. M.Ə.Rəsulzadənin Gürcüstan Siqnax qəzası versiyası, Şəfiqə xanım Qaspıralının Kürdəmir versiyası, yoxsa Nağı bəy Şeyxzamanlının Ərəş qəzası(4,s 169) versiyasımı doğrudur ? 

    M.Ə.Rəsulzadənin Siqnax qəzasında Nəsib bəyin qətlə yetirilməsi versiyası haradan qaynaqlandığı fakt olaraq əlimizdə mövcud deyil. Araşdırmacılar ehtimal edir ki, ola bilər ki, bu məlumatı Rəsulzadə mühacirət­də Gürcüstanın mühacir siyasi rəhbərliyindən ala bilərdi ( 5,s 41). Bu faktda sadəcə Türkiyədə çıxmış “ Azərbaycan Türk Kültür Dərgisində” Azərbaycan Kültür Dərnəyinə rəhbərlik etmiş Feyzi Aküzüm istinad edir (14,s 11).M.Ə.Rəsulzadəni şəxsən görmüş və gəncliyindən onunla birlikdə çalışmış Feyzi Aküzümdə bu məlumatın haradan qaynaqlandığını qeyd etməyib. Əvvəlcə qeyd etdiyimiz kimi Nəsib bəyin Gürcüstana keçməsi, orada olması haqqında nə onun ailəsində, yaxınlarında, nədə ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti liderlərində bir məlumat olub.

    Nəsib bəyin həyat yoldaşı Şəfiqə xanım Qaspıralı Kürdəmir versiyasının, Gəncədəki yaxınları isə Yevlax( Ərəş qəzası)versiyasının üzərində dayanıblar. Hafiz Sadiqin məlum məqaləsində Nəsib bəy Yusifbəylinin bacısı Xanım Cuvarlının oğlu Akademik Çingiz Cuvarlının (8,s 15), Nəsib bəyin digər bacısı Dilşad Xasməmmədlinin nəvəsi Azər Abdullayevin (13,s 84 ) məlumatlarında onun öldürülərək Kür çayına atıldığını qeyd edirlər. Nağı bəy Şeyxzamanlıda “Dərdləşmə” kitabçasında Nəsib bəyin qətlə yetirilmə yerini Ərəş qəzası göstərir.

    Bütün bu fakt və məlumatları əlaqələndirərək Nəsib bəy Yusifbəylinin Kürdəmirlə Yevlax arasında məqsədli şəkildə yeni qurulmuş Sovet hakimiyyəti casus şəbəkəsi tərəfindən qətlə yetirildiyini əsas tuturuq. Sovet hakimiyyəti Bakıda Xudadat bəy Rəfibəylini, Tiflisdə Fətəli Xan Xoylunu, Həsən bəy Ağayevi, Xəlil bəy Xasməmmədlini hansı məqsədlə güllələmişdisə, Nəsib bəyin müammalı qətli heç şübhəsiz bundan kənarda deyil.

   

 

Ədəbiyyat:

 

1.Şəngül Hablemitoğlu, Nəcib Hablemitoğlu “Şəfiqə Qaspıralı və Rusiyada Türk qadın hərəkatı( 1893-1920)”, Ankara, 1998.

2.“Odlu Yurt” dərgisi, № 3, İstanbul, 1929.

3.Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov “Odlar Yurdu- Azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə”, Bakı, 2015.

4.Nağı Şeyxzamanlı “Xatirələrim”, Bakı, 2004.

5.Nazif Qəhramanlı “ Nəsib bəy nümunəsi”, Bakı, 2008.

6.Cəmil Həsənli “Sovet dövründə Azərbaycanın xarici siyasəti(1920-1939), Bakı, 2012.

7.Rafael Hüseyinov “Millətin Zərrəsi”, Bakı, 2001.

8.“Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”, Ankara, 1995, say: 303

9.M.Ə.Rəsulzadə, “Azərbaycan Cümhuriyyəti”, Bakı, 1990.

10.Ənvər Çingizoğlu, “Ziyadoğlu-Qacarlar ( Ziyad­xanovlar), Bakı, 2017.

11.Rafael Hüseyinov “Yurdun adındakı can”, Bakı, 2010.

12.“ Fikir və Əməl böyüklərimiz” Bakı, 2014.

13İbrahim Süslü “Azərbaycan siyasi tarixində Nəsib bəy Yusifbəyli (1881-1920), Bakı, 2017.

14. “Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”  say: 234, Ankara, 1980.  

 

Gəncə mücahidləri Sarı Ələkbər və Qaçaq Qənbərdən Qarabəy Qarabəyova cavab

1919-cu il Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin 10-cu iclasında İttihad fraksiyası lideri Qarabəy Qarabəyov çıxışında Azərbaycan Cümhuriyyətinin polisinin fəaliyyətini tənqid edərkən bunları qeyd edir:

"Qazax mahalında da əhali arasında
Fitnə-fəsad vardır. Əhali dəstə-dəstə olmuşdur. Bunları da dəstəyə ayıran yenə
hökumət məmurlarıdır. Əlbəttə, bu
adamlar dəstə düzəltməlidirlər, çünki
bilirlər ki, bir vaxt bu işlərin üstü açılacaqdır. Onda dəstə lazımdır ki, onları
müdafiə eyləsin, nümayəndələr göndərsinlər ki, filankəs yaxşı adamdır, biz
onu istəyiriz. Bu işlər ola-ola hökumət bu
məmurları yenə öz yerində saxlayır.
Gəncə polisinə gəldikdə, bunlar hakəza
[elǝcǝ; onun kimi] qaçaq quldurlara
istinad edirlər. Məsələn məmurlar Qaçaq
Qəmbər, Qaçaq Ələkbər və sairələrlə
əlbir olmuşlardır. Görünür ki, Gəncə
polis məmurları quldur-qaçaqsız yaşayammırlar.
Öz polisimiz göz qabağındadır.
Gecələr parta-part, soyğuntu və oğurluq
kəsilməyir. Polismeysteri yerində görmək
olmayır. Bütün bu əhvalatı görür,
eşidərkən nazir əfəndilərin məsələni ehtimal ilə keçməklərini qəbul edə bilməriz.
Biz əhali tərəfindən vəkiliz, görürüz
ki, hökumət işləmir. Ona görə, necə ki,
qabaqda da hökumətə etimad etməmişdik,
şimdi iki ay təcrübədən sonra yenə
etimadımızı vermiriz"(1, səh 120)

Nitqdə adı keçən Sarı Ələkbər və Qaçaq Qənbər Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi dövlət qəzetinin 9 fevral 1919-cu il 109-cı sayında Qarabəyovun bu nitqini oxuyurlar və Azərbaycan qəzetinin redaksiyasına məktub göndərirlər və redaksiyadan həmin məktubları çap etməyi xaiş edirlər. Azərbaycan qəzeti redaksiyası 1919-cu il 18 fevral 116-cı sayında Qarabəyova cavab məktublarını çap edirlər. Həmin məktublarda qeyd olunur:


İDARƏYƏ MƏKTUBLAR

Doktor Qarabəyova cavab

Möhtərəm müdir əfəndi!

Mübarək qəzetənizin sütununda bu
yazdıqlarıma bir yer versəniz, xeyli minnətdar olaram.
Qəzetənizdə oxuduğuma görə Parlamanımız
əzalarından [üzvlǝrindǝn] doktor
Qara bəy cənabları hökuməti tənqid
edərkən, bəndəni də quldur deyə adlandırmışdır.
Bu töhməti üzərimdən rədd
etmək üçün tərcümeyi-həyatım xüsusunda
bir məlumat ərz etmək istərəm.
1913-cü ildə Nikolay hökuməti, düşmənlərimin
tərəfindən verilən danoslara
istinadən məni Gəncədən beş il müddətlə
nəfy [sürgün] etməyə, İrana göndərməyə
qərar verdi. İki ay sonra işim təhqiq
edildikdə Qafqaz canişini məni günahsız
bildiyindən əfv etdi. Həman tarixdən
etibarən mən hökumətin Yevlax ilə
Tovuz arasında bulunan əsgəri mənzil
müfəttişliyinə arpa və ot verirdim. Bu
təəhhüddə [öhdǝlikdǝ] mənim yoldaşım
Abbas bəy Vəlibəyov idi.
Hürriyyətdən sonra Gəncə və həvalisi
[ǝtrafı] anarxiya tufanı içində ikən millətim
mənə müraciət etdi. Öhdəmə şəhərin
mühafizəsi kimi ağır bir vəzifəni tövdi
etdi [tapşırdı]. Hər kəs ticarətə və maddi
mənfəətə məşğul olduqda mən bütün
xüsusi mənfəətlərimi buraxıb inqilabın
sonuna qədər vəzifəmi hüsn-istemal etdiyimə
[yaxşı yerinǝ yetirdiyimǝ] minlərcə
doğru şahidlərim vardır.
Fəqət doktor cənablarının fəaliyyəti
haqqında da “Ədil” kimi millət lisanı olan
qəzetələrdə bizə az-çox məlumat verilmişdir.

Millətimiz, həmd olsun, hər şeyi iyi görür
və təqdir edir və kimin kim olduğunu
da pək əla bilir.

Sarı İmamqulu oğlu Ələkbər

- II -
Hörmətli müdir əfəndi!

Mübarək cəridənizin [qəzetinizin] bir
sütununda yer vermək üçün bu sətirləri
sizə göndərdim. Dərc edərsəniz təşəkkür
edərǝm.
Bu günlərdə Parlaman əzasından doktor
Qarabəyov cənabları iclasda məni
quldur deyə qələmə vermişdir. Mən rus
hökuməti vaxtında Nikolay qulluqçuları-
nın zülmündən qaçmışdım. Ona görə mənə
Qaçaq Qənbər deyilir.
Qaçaq olmaqla bərabər, mən heç bir
vaxt öz millətimə və dindaşıma fənalıq
eyləmədim və hürriyyətdən sonra mən
kimsədən qaçmadım. Yenə gəlib millətimlə
yaşadım və əlimdən gəldiyi qədər
millətimə müavinət [köməklik] eylədim.
Gəncə vilayəti anarxiya tufanı içərisində
yandığı vaxt millətim məni şəhərin
və dəmiryolun ətrafının mühafizəsinə
məmur etdi. O gündən etibarən millətimin
sadiq bir qulu olmaqdan başqa bir
şey tanımadım. Quldur olsaydım, o vaxtlarda mənim qüvvətli dəstəm heç bir şeydən qorxmadığı günlərdə mən də quldurluğuma məşğul olardım. Zəyəm ilə
Yevlax arasında bir çox erməni və müsəlman pambıq fabrikaları vardır. O cümlədən Gəncə ermənilərindən Arzumanovun pambıq zavodu vardır ki, mən onun bir neçə milyona baliğ olan [çatan] malınısaxladım, sahibinə təslim etdim. Bunu hamı bilir.
Dəfələrlə öz dəstəmlə bərabər bolşeviklərə
qarşı çıxıb cəbhədə bir neçə qurbanlar
verdim.
Bunların hamısını mən millətimin səadəti
üçün etdim. Amma Qara bəy cənablarının
bu işləri nə üçün etmiş olduğuna
ağlımız erməyir [dǝrk etmirik].
Doktor cənabları bilmiş olsunlar ki,
mən həqiqətən quldur olsam da, millətimin
düşmənlərinə qarşı quldur olmuşam.
Heç bir vaxt millətə fənalıq etməmişəm.
Biləks [əksinə] vətən və millətimə qarşı
dərin bir məhəbbətim vardır.

Tağı oğlu Qənbər ( 1, səh: 258-259).

Qarabəy Qarabəyova Azərbaycan qəzeti səhifələrində cavab yazan şəxslər Azərbaycan Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyinin Gəncə şəhər Polismeyisterliyinin əməkdaşları Sarı Ələkbər İmamqulu oğlu və Qaçaq Qənbər Tağı oğlu Bəhmənlidir. Onlar hər ikisi Gəncənin və milli mücadilə tariximizin önəmli simalarıdır. Sarı Ələkbər İmamqulu oğlu Gəncənin Bağmanlar qəsəbəsi Xəlifəli məhəlləsi Sarı Məmmədlilər nəslindəndir(2). Tanınmış tacir olub. Gəncədə milli işlərdə aktiv şəkildə çalışmış Sarı Ələkbər Difainin fəallarından olmaqla 1917-ci il fevral inqilabından sonra dahada əzmlə çalışmışdır. Gəncə Milli Komitəsinin fəaliyyətində yer alaraq Gəncə şəhərinin təhlükəsizliyindən məsul şəxs idi. Bu səbəbdən istiqlaliyyətimiz elan edildikdən sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti Daxili İşlər orqanlarında yer almış və fəaliyyətini burada davam etdirmişdir. 1920-ci Sovet Rusiyasının Azərbaycanı işğalından sonra bu işğala qarşı mövqey ifadə edənlərdən biri Sarı Ələkbər idi. Bu səbəbdən 1920-ci ilin may ayının sonlarına yaxın Gəncədə başlayan üsyanın xalq qüvvələrinin aktiv liderlərindən biri o idi. Üsyan amansızlıqla yatırıldıqdan sonra Sarı Ələkbər Türkiyə mühacirət edir və ömrünü orada başa vurur. Son vəsiyyəti Azərbaycan azad olduqdan sonra nəşini doğulduğu Gəncəyə aparılaraq dəfn edilməsi olub. Çox təəssüf ki, hələdə bu vəsiyyət gerçəyə çevrilə bilməyib.
Qaçaq Qənbər Tağı oğlu Bəhmənlidə Sarı Ələkbərlə birlikdə eyni yolu keçib və onun olduğu hər önəmli məqamda onunda adına rast gəlirik. 1920-ci Gəncə üsyanında döyüşlərin birində Qaçaq Qənbər şəhid olur. Şəfər tariximizin qanlarla yazılmış önəmli səhifələrindən birində onunda unudulmaz adı var.

1. ADA tərəfindən çap edilmiş Azərbaycan qəzetinin tam külliyyatının 5-ci cildi,
TRANSLİTERASİYA EDƏNLƏR :
Mehdi Genceli  - Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azad Ağaoğlu  - Filoloq, tərcüməçi

2. Tədqiqatçı Elçin Əsgərsoyun topladığı məlumatlardan


Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri, Sözcü.az xəbər portalının redaktoru 

Bir siyasi qətl hadisəsinin izində: Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin Təşkilat şöbəsinin müdiri Arif Abdullayev niyə öldürülmüşdü ?

Bu günə qədər Azərbaycanda bir çox siyasi qətllər həyata keçirilib. Maraqlısı budur ki, həmin qətlləri həyata keçirənlər, sifarişçiləri bu günə qədər qaranlıq qalmaqda davam edir. Xüsusi olaraq idealist, prinsiplərinə sadiq, öz mübarizəsindən və yolundan dönməz adamları sadəcə bir vasitə ilə dayandıra biliblər. Bu vasitə həmin adamları fiziki olaraq aradan götürmək olub. Bu siyasi qətllərdən biri 1990-cı il sentyabr ayının 25-dən 26-na keçən gecə Bakıda öz yaşadığı ünvanda amansızcasına qətlə yetirilmiş Arif Abdullayevə qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd hadisəsi idi. Arif Mustafa oğlu Abdullayev 1953-cü il mart ayının 5-də Gədəbəy rayonunun Nərimankənd kəndində anadan olub. Ailədə 4 qardaş olublar. Cavanşir, Sücəddin, Tofiq və Arif.
Araşdırmalarımız əsnasında məlum oldu ki, qardaşlar demək olar ki, hər biri çox istedadlı və öz işlərində bacarıqlı olublar.
Arif Abdullayev Ədliyyə orqanlarında çalışırdı. Çalışdığı işlə əlaqədar bir çox önəmli xüsusiyyətləri özündə toplamışdı. İnsanları tanıma bacarığı, ünsiyyət qurmaq,  məlumat əldə etmək, əldə edilmiş informasiyanı ciddi şəkildə təhlil və analiz etmək, yüksək dərəcədə təşkilatçılıq bacarığı. Özündə topladığı bu bacarıqlar onun həyatının ən əlamətdar və diqqət çəkən məqamında onun köməyinə gəlmişdi. 1988-ci ildə Azərbaycanda Xalq Hərəkatı başlayarkən Arif Abdullayevdə onun sıralarına qoşulmuşdu. 1989-cu ilin iyul ayında Azərbaycan Xalq Cəbhəsi təsis edilərkən Arif Abdullayev həmin təşkilatın Təşkilat Şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilmişdi. Arif Abdullayevin xalq hərakatına
qoşulması və bu vəzifəyə gətirilməsinin təfsilatı haqqında geniş məlumat əldə edə bilməsəkdə ehtimal edə bilərik ki, Arif Abdullayevin fitri istedadı, Bakı və Bakı ətrafı kəndlərdə qazandığı hörmət, münasibət çevrəsi, həmçinin bununla yanaşı qardaşının əhatəsi, həmçinin AXC lideri Əbülfəz Elçibəylə xüsusi münasibətləri rol oynamışdır. Çox təəssüf ki, Əbülfəz Elçibəylə münasibətlərinin haradan başladığı, bu qədər güvən və etimad məqamına qədər gəlib çıxması haqqında əsaslı məlumat əldə edə bilmədim. Onların hər ikisinin bu gün həyatda olmaması bunu qeyri-mümkün edir. Bununla yanaşı Əbülfəz Elçibəyində yazılarında bu münasibətlərin başlanğıcı və haradan qaynaqlandığı haqqında məlumatlara rast gəlməmişəm. Sadəcə Arif Abdullayevlə münasibətləri olmuş keçmiş Milli Qvardiya əməkdaşı Əzizağa Süleymanovun sosial şəbəkədəki "Milli Qvardiyanın yaranma tarixi" başlıqlı yazısından özümüzdə müyyən təsəvvür yarada bilərik. O öz yazısında qeyd edir:

Bir gün iş yoldaşım Yusif Azayevlə bərabər Arif Abdullayevin Nizami rayonunda 8-ci kilometr deyilən ərazidə kirayə yaşadığı mənzilinə getmişdik. Arif Abdullayev bizi kirayə yaşadığı mənzilinə dəvət etmişdi. Yusif Azayev işi olduğu üçün bizimlə xudafizləşib çıxıb getmişdi. Arif Abdulayevlə bərabər onun yaşadığı mənzilə daxil olanda gözlərimə inanmamışdım, Xalq Cəbhəsinin lideri Əbülfəz Elçibəy Arif Abdullayevin mənzilində masa arxasında oturub kitab oxuyurdu. Elçibəyi otaqda görəndə qapının ağzındaca donub qalmışdım. Qapının kəndarında durduğumu görən Əbülfəz Elçibəy stuldan ayağa durub bizə yaxınlaşmışdı. Arif Abdullayev məni Əbülfəz Elçibəyə təqdim edərək bəyə söyləmişdi ki, Dağlıq Qarabağ bölgəsinə göndərdiyimiz silah, sursatların əldə olunmasında Əzizağa Süleymanovun böyük köməkliyi var. Xalqını sevən bir gəncdir, ona görə də sizinlə tanış etməyə cürət etdim. Əbülfəz Elçibəy belə insanla tanış olmağa dəyər deyib mənimlə əl verib görüşmüşdü.  İlk tanışlıqdan Əbülfəz Elçibəyin nurani görünüşü çox xoşuma gəlmişdi. Söhbət zamanı Əbülfəz bəy hərbçi olduğumu biləndə təhsilimlə maraqlanmışdı. Bəyə hərbi təhsilimlə bərabər ali təhsilli tarixçi olduğumu söylədikdə çox sevinmişdi. Əbülfəz bəylə ilk görüşdən sonra da Arif Abdullayevin kirayə  qaldığı mənzilində tez-tez görüşüb söhbət edirdik. Bəylə süfrə arxasında bir tikə çörək kəsərək dərin mənalı və məzmunlu dövlətçilik və türkçülük barəsində söylədikləri fikirlərə qulaq asmaq mənə qismət olmuşdu. Hər dəfə Əbülfəz Elçibəyin ziyarətinə gəlib, onunla görüşdükdən sonra bəyin necə dahi insan olduğunu hiss edir, ondan ayrılmaq istəmirdim. Mən indi başa düşürdüm ki, Arif Abdullayev çiyinlərindəki paqonlarında zabit rütbəsi gəzdirdiyi halda, hansı səbəbdən cəbhəçi olub, bu təşkilata qoşulub. Bəli Əbülfəz Elçibəylə bu qədər yaxın ünsiyyətdə olan hər bir insan Arif Abdullayevin tutduğu yolu tutmalı idi. Başqa yolu yox idi. Əbülfəz Elçibəy dərin biliyə malik yüksək intellektual səviyyəsi olan millətçi idi. Arif Abdullayev  Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin mənbəyini  Əbülfəz Elçibəyin simasında  görüb, müstəqilliyin mənbəyindən mənsəbinə doğru  irəliləyən bir şəxs idi.
      1989-cu il tarixdə vəziyyət elə gətirmişdi ki, hərbi xidmətimlə əlaqədar olaraq məni Bakıda yerləşən daxili qoşunların  hərbi bölüklərin  birinə yeni vəzifəyə təyin etmişdilər. Əvvəllər olduğu  kimi Arif Abdullayevlə mütəmada əlaqə saxlasam da həmişəki qaydada ona silah sursatının əldə olunmasında bir o qədər yaxından kömək edə bilmirdim. Lakin keçmiş iş yoldaşım Mustafa Babayevin vasitəsi ilə Arif Abdullayevə əlimdən gələn köməkliyi edirdim. Biz Arif Abdullayevlə bundan sonra ayrı-ayrı islah əmək müəssisəsi təşkilatlarda xidmət etsək də Bakının mərkəzindəki Azadlıq meydanında xalq cəbhəsi təşkilatı tərəfindən təşkil edilmiş mitinqlərdə tez-tez görüşürdük. Xalq cəbhəsi təşkilatı getdikcə Azərbaycan Respublikası daxilində artıq güclü siyasi təşkilat olaraq real qüvvəyə çevrilmişdi. Respublikaya rəhbərlik edən şəxslər günbəgün artan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi təşkilatının xalqa söykənən güclü təzyiqi nəticəsində Xalq Cəbhəsi təşkilatı ilə müəyyən hallarda hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdı. Hətta bu təşkilata Nərimanov rayonunun İndiki Atatürk prospektində (keçmiş Çapayev küçəsində) yerləşən iki mərtəbəli  inzibati binasında yer də vermişdilər. Hərdən Xalq Cəbhəsi təşkilatının qərargahına gəlib Arif Abdulayyevlə iş otağında görüşürdüm. Arif Abdullayev  Daxili İşlər Nazirliyinin  əməkdaşı kimi bu orqanının tərkibində yerləşən islah əmək müəssisəsinin birində əməliyyat müvəkkili vəzifəsində işləməklə bərabər həm də Xalq Cəbhəsi Təşkilatında təşkilat şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışırdı. O güclü iş bacarığı ilə cəbhəçilər arasında fərqlənirdi. Xalq Cəbhəsi Təşkilatının təşəbüsü ilə  şəhərdə təşkil edilən mitinqlərin təşkil edilməsində onun müstəsna rolu var idi. Çox güclü təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan bu insan gecə-gündüz çalışır, yorulmaq bilmirdi. Əzizağa Süleymanovun bu qeydlərindən anlamaq olar ki, Arif Abdullayevin fəaliyyəti nədən ibarət olub. Arif Abdullayevin Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
Təşkilat Şöbəsində müdir çalışdığı zaman onunla sıx təmasda olan bir sıra insanlardan məlumat almağa çalışdıq. İlk öncə Arif bəyin böyük dəyər verdiyi Ellada Məmmədlidən Arif bəy haqqında yaddaşında qalanları bizə danışmasını söylədim. Ellada xanım yaddaşında qalanları yazaraq bizə bildirdi:
    Arif bəylə ilk dəfə 1989-cu ildə Xəqani 33- də tanış olmuşdum. Tanışlığımızın səbəbkarı Vurğun Əyyub idi. İlk görünüşdən uca qamətli insanın milli dəyərlərə üstünlük verməsi , dolğun analitik qabiliyyətli və ünsiyyətdə olduğu şəxsi sanki tamamilə oxuyurmuş kimi iti baxışları var idi . AXC-də tutduğumuz ictimai vəzifədən dolayı , biz onunla tez-tez görüşməli olurduq. Mən AXC-nin 26-lar indiki Səbayıl r-nu İdarə Heyətinin üzvü kimi o, isə AXC Təşkilat şöbəsinin müdiri kimi.
1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrindən sonra AXCnin Zivər Əhmədbəyov küçəsində yerləşən qərargahında hər gün iş vaxtından sonra gördüyümüz işlər haqqında fikir mübadiləsi aparırdıq. Sözarası , mənə təşkilat şöbəsində işləməyi təklif edirdi. Deyirdi,  gəl sənə bütün işləri təhvil verim , özüm digər işlərlə məşğul olum. Sənin kimi köməkçiyə böyük ehtiyac var qərargahda . Həmin vaxtlar , Bakı şəhər sovetində işləyirdim, birdəfəlik qərarlaşa bilmirdim. 1990-cı il 30 sentyabrda Ali Sovetə seçkilər keçiriləcəkdi , bununla bağlı AXC Ali Məclisinin qərarı ilə bütün rayon təşkilatları seçkiyə hazırlaşırdı. AXC qərargahında qaynar həyat var idi. Hər kəs sənədlərin təsdiqi və əlavə məlumat əldə etmək üçün təşkilat şöbəsinə müraciət edirdi. Böyük enerji potensialına malik olan Arif bəy bütün bunların öhdəsindən məharətlə gəlir , eyni zamanda qərargahın abadlaşdırılmasına ( rus qoşunları 20 yanvar hadisələrində qərargahı darmadağın etmişdilər, bütün otaqların şüşələri, qapıları sındırılmış, sanki bir xarabalıq yaratmışdılar) , səliqəsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Şəxsi tanıdıqlarının vasitəsilə evlərdən , çayxanalardan stullar əldə edirdi. AXC İdarə Heyətinin bir çox üzvlərinin mühafizəsini də təşkil edirdi . Sərt-iti baxışlı Arif bəyin böyük ürəyi var idi. Demək olar ki, o, millət fədaisi idi, tezliklə vətəninin rus imperiyasından azad olmasını istəyirdi və bu yolda boynuna hansı yük düşürdüsə , onu məharətlə icra edirdi.
Seçki ərəfəsində çoxlu şantaj xarakterli xəbərlər gəlirdi , Qardaşlıq, Bakılı cəmiyyətlərilə yanaşı iqtidarın digər qoçu təfəkkürlü şəxslərindən . Bütün bunlara baxmayaraq, AXC yerlərdə seçkiyə ciddi hazırlıq işləri görürdü, mövcud iqtidarın bütün baryerlərini konstitusiyaya müvafiq aşırdı. Sentyabr ayı yaxınlaşdıqca, yerli sovetliklər tərəfindən əngəllər törədilirdi. Məsələn, Səbayıl rayonunda 9-cu dairə ilə 10-cu dairənin ərazi dislokasını dəyişməyə başladılar. Dislokasiyanın əvvəlki vəziyyətinə qaytarılması üçün 1 həftədən çox vaxtımı Ali Sovetin məsul şəxsləri ilə mübahisəyə sərf etmişdim. Nəhayət , Seçki Komissiyasının sədri Əli Kərim oğlu Həbibovun qəbuluna düşəndən sonra bu məsələ həllini tapmışdı .
Bu kimi lüzumsuz işlərlə yerli orqanlar seçkinin son günlərində AXC üzvlərini yorurdu və belə işlərin öhdəsindən gəlməkdə Arif Abdullayevin məsləhətləri yardım edirdi. Arif bəy xüsusi istedadlı insan idi . Bəzən deyirlər, əvəzedilməz şəxs yoxdur. Bu ifadə düzgün deyildir . İllər ötdükcə hiss edirsən ki, Əbülfəz Elçibəyin, Vurğun Əyyubun o cümlədən Arif Abdullayevin yerini heç kim verə bilmir. Çünki onlar əvəzedilməz şəxslər idi.
Onlardan öyrənməli çox şeylər var idi. Çox təəsüf ki, zalım düşmən əli Arif Abdullayevi seçkiyə 4 gün qalmış qətlə yetirdi , AXC üzvlərinə sarsıdıcı zərbə vurdu.
Sonra AXC Təşkilat Şöbəsinin o zamankı üzvü İlqar Verdiyevlə əlaqə yaratdım. İlqar Verdiyev onunla çox yaxın münasibətdə olduğunu bildirir. Davamlı olaraq təşkilati işlərlə bağlı ünsiyyətdə olurduq və bildiklərini bizə aşılmağa çalır, istiqamətləndirirdi. AXC yarananda İdarə Heyəti var idi, amm ciddi təşkilatı sturuktur mövcud deyildi. Bu işləri Arif bəy qurmağa başladı. 20 yanvardan sonra AXC-də nəzarət artırıldı, giriş-çıxış yoxlamaları ciddiləşdirildi, təşkilatlanma işi gücləndirildi. Bu fəaliyyət isə narahatlıq yaratmaya bilməzdi. İlqar Verdiyev Arif Abdullayevin qətlə yetirilməsindən sonra onu evinə gedib, ilk görən şəxsdir. İlqar bəy qeyd edir ki, qərargaha gəldim, Arif bəyi axtardım qərargahda yox idi. Sənədə möhür vurmaq lazım idi, birbaşa onun 8-ci kilometrdəki mənzilinə getdim və gördüyüm mənzərə məni dəhşətə gətirdi. Azadlıq qəzetinin 4 oktyabr 1990-cı il sayında "Qətl necə həyata keçirilib" başlıqlı yazıda qeyd olunur ki, Arif bəy sentyabr ayının 25-də axşam saat 21-də AXC qərargahından çıxıb Səkkizinci Kilometr qəsəbəsindəki yerləşən evinə gedib. Bir gün işdə olmamışdır(26 sentyabr günü). Sentyabrın 27-də AXC Təşkilat şöbəsinin üzvü İlqar Verdiyev onun yaşadığı evə getmişdir. Arifin öldürüldüyünü görüb, AXC qərargahına, milisə zəng edib.
İ. Verdiyev:
Mən Arifin mənzilinə çatanda onun qapısını açıq gördüm. Əvvəlcə onu səslədim. Səs gəlmədi. İçəri keçəndə dəhşətli mənzərə ilə qarşılaşdım: Arifi öldürmüşdülər... Mən AXC qərargahına, milisə və təcili yardıma zəng etdim. Bir azdan Bakı şəhər Məhkəmə eksperti gəldi. İlk yoxlamadan aydın oldu ki, Arifin sağ gözünün altından güllə ilə vurublar. Bədəninin döş və kürək nahiyələrindən 10 bıçaq yarası var idi. Hadisənin 26-da baş verdiyi güman olunur(Azadlıq səh 4). İlqar bəy qeyd edir ki, AXC qərargahına, İsa Qəmbərə zəng etdim, o qətl hadisəsi baş verən yerə gəldi. İsa Qəmbər gördüyü mənzərədən dəhşətə gəldi və Arif bəyin nəşinin yanında əyildi. İlk dəfə idi İsa Qəmbərin gözündən yaş gəldiyini görürdüm. 
Ədalət Tahirzadə "Meydan: 4 il 4 ay" kitabında qeyd edir ki, eşitdik ki, AXC Təşkilat şöbəsinin müdiri Arif Abdullayev öz evində öldürülüb. Canilərin kimliyi bilinmir. Əslən Gədəbəy rayonundan olan Arif bəy milis işçisi idi və yoldaşlarımızın deməsinə görə Cəbhəyə şübhəli adamların soxulmasının qarşısını qətiyyətlə alırdı.
İlk baxışda kobud, qaraqaqab adam təsiri bağışlasa da əslində çox mehriban adam idi. İşə ilk vaxtlar başladığı zaman aramızda anlaşmazlıqda olmuşdu. Ancaq tezliklə dil tapdıq. Bir neçə gün qabaq o, Aydın Məmmədov və mən redaksiyamızla stadion arasındakı bağda - çayxanada oturub söhbətləşirdik. Gördüm ki, çox məlumatlı adamdır. Əsasən Azərbaycandakı etnik problemlərdən danışırdıq. Arif bəy indiki hakimiyyətin antitürk siyasət yeritməsinin başlıca səbəbini onun həlledici pillə kadrlarının kökcə qeyri-türk( iranmənşəli) olmalarında ( pasportlarında azərbaycanlı termini altında gizlənərək) görürdü.
Redaksiyada və Cəbhədə gedən söhbətlərdə Arif bəyin qətli iki cür yozulur:

1. Cəbhəyə soxulmaq və burada nüfuz dairəsi yaratmaq istəyən yaramaz adamların onu aradan götürməsi
2. 8 sentyabrda Azadlıqda çıxmış "qoçulara ehtiyac qalmadı" yazısına görə "qoçuların" ondan qisas alması. Mən birinciyə daha çox inanıram, çünki onun prinsipiallığının bəzi adamları necə narahat etməsini duyurdum. Olduqca ürəkgöynədən itkidir. Ölməli oğul deyildi...(səh 156-157).
Azadlıq qəzetinin 4 oktyabr 1990-cı il sayında Arif Abdullayevin qətli ilə bağlı AXC İdarə Heyətinin bəyanatı yayımlanıb. Bəyanatda qeyd olunur ki - "AXC İdarə Heyəti belə hesab edir ki, Arif bəyə qarşı bu qəsd siyasi terror aktı olub son dövrdə müxtəlif qüvvələrin AXC-yə qarşı apardığı şantaj, təzyiq və təqibin tərkib hissəsidir. Arif bəyin AXC rəhbərliyi birliyinin möhkəmləndirilməsində, AXC sıralarının şübhəli, başıpozuq ünsürlərdən təmizlənməsində, AXC liderlərinin mühafizəsində oynadığı rol, xüsusilə "Azadlıq qəzetində son çıxışları Azərbaycan Xalq hərakatı düşmənlərini quduzlaşdırmışdı. Arif Abdullayevə qarşı cinayət Azərbaycanda vətəndaş sülhünə qarşı cinayətdir. AXC rəhbərliyi ictimaiyyətə dəfələrlə izah etmişdir ki, ünvanı hamımıza yaxşı bəlli olan düşmənlərimizin bizim üçün hazırladığı fəlakət ssenarisində siyasi mübarizəni terror formasına çevirmək və beləliklə Azərbaycanı Livana döndərmək niyyəti çox mühüm yer tutur. Bu mənfur niyyət baş tutsa xalqımızı hansı müsibətlərə düçar olacağı aydındır. AXC öz açıq və gizli əleyhdarlarını xəbərdar edir ki, terror yanğını başlasa bu alovda çoxları məhv olar, nəticədə isə hamı, eləcə də xalq məğlub olacaq !
AXC İdarə Heyəti AXC üzvülərini, xalq hərakatındakı bütün silahdaşlarımızı ruhdan düşməməyə, sıralarımızı daha sıx birləşdirməyə, mübarizəni daha qətiyyətlə və əzmlə davam etdirməyə çağırırıq.
Bütün cəbhəçiləri, xalqımızı əmin edirik ki, heç bir süi-qəsd bizi qorxudub vahiməyə sala, yolumuzdan döndərə bilməz !
4).
29 sentyabr 1990-cı il AXC qərargahında Arif Abdullayevlə vida görüşü keçirilir.  Dərddən beli bir az əyilmiş Əbülfəz bəy ağır addımlarla söz alır və hüzünlü səsi eşidilir:

Arif özünü demokratik mübarizəyə həsr etmişdi. O, səadətini bu mübarizədə tapmışdı. Arifin bu sözlərini gənclərimizə çatdırmaq istəyirəm: Ağır gündə sınmamaq və əyilməmək. Qardaşı Cavanşirin məzarı başında mən də onu beləcə əyilməz gördüm. Cavanşir Əfqanıstanda aparılan haqsız müharibənin qurbanı oldu. Arif də qurbandır - Azadlığımız yolunda gedən mübarizənin qurbanı. Son iki ayda Arif aramızdan gedən üçüncü qurbandır. Şəhidlərimizin ruhu bizimlədir.
Azadlıq qəzetinin 11 oktyabr 1990-ci il tarixli sayında AXC sədri Əbülfəz Elçibəyin Azərbaycan SSR prokuroru İsmət Qayıbova müraciəti dərc edilmişdi. Müraciətdə qeyd olunur ki, meyidin ilk müayinəsindən məlum olmuşdur ki, zərərçəkənin bədəninə və baş nahiyəsinə kəsici-deşici və küt alətlərlə çox sayda zərbələr vurulmuşdur. Məlum ölüm işi üzrə tibbi, trassoloji və ballistik və b. ekspertizalar təyin edilməli və aparılmalıdır. Bundan başqa cinayətin siyasi motivlərlə əlaqəsi olub-olmadığı da diqqətlə araşdırılmalıdır. Hadisənin xarakteri və mürəkkəbliyi işin istintaqının ölüm işləri ilə üzrə yüksək peşə hazırlığı və iş təcrübəsi olan şəxslərə həvalə edilməsini tələb edirəm. Qeyd edilən mülahizələrə görə AXC İdarə Heyəti sizdən xaiş edir ki, mərhum Arif. M.Abdullayevin qətli ilə əlaqədar cinayət işinin istintaqının Nizami rayon prokurorluğunun icraatından alınıb rəhbərlik etdiyiniz respublika prokurorluğunun xüsusi istintaq qrupuna tapşırılmasına sərəncam verəsiniz( səh 6).
Azadlıq qəzetinin 7 noyabr 1990-cı il tarixli sayında Əbülfəz Elçibəyə Azərbaycan SSR Prokrorluğunun İstintaq İdarəsinin rəis müavini, Ədliyyə müşaviri A.Ə.Ağayevin cavab məktubu çap edilmişdi. Cavabda bildirilir ki, A.M.Abdullayevin qəsdən öldürülməsinə dair cinayət işi Nizami rayon prokurorluğunun icraatından götürülmüş, istintaqın aparılması Bakı şəhər prokurorluğunun baş müstəntiqi M.C.Cəfərova tapşırılmışdır. Həmin cinayət işinin istintaqı Azərbaycan SSR prokrorluğu tərəfindən nəzarətə götürülmüşdür( səh 5).
Çox təəssüf ki, istintaq Arif Abdullayevin qatillərini tapa bilmədi. Bu günə qədər Arif bəyin qatilləri qaranlıq olaraq qalmaqdadır. Arif bəyin qətli ilə bağlı cinayət işinin üstünün açılmaması Əbülfəz Elçibəyi ən çox narahat edən bir məsələ idi. İlqar Verdiyevin dediklərinə əsasən Əbülfəz Elçibəy hakimiyyətdə olduğu dönəm 1992-1993-cü illərdə Bakı şəhər prokuroru vəzifəsi icra etmiş Çingiz Qənizadəyə bu işin ciddi şəkildə üzərinə düşməsini tapşırmışdı. Əgər bu qətl hadisəsinin üstü açılmasa 1il sonra istefa verəcəyini bildirmişdir. 1997-ci ildə Elçibəy Naxçıvandan Bakıya dönərkən ilk ziyarət etdiyi yer Arif Abdullayevin Maştağadakı məzarı olmuşdu. Bu Arif Abdullayevin əsl kimliyinə, milli tariximizdə buraxdığı ölümsüz izə böyük ehtiram və sayğı idi. AXC Təsərüfat şöbəsinin müdiri olmuş Fəxrəddin Hilalov moderator.az'a müsahibəsində qeyd edir ki, 1990-cı il may ayının 28-də səhər saat 10-da Türkiyədən birbaşa canlı yayımla bizim bayraq sancma mərasimi olmalıydı. Həmin gün o vaxtkı Kommunist küçəsi, həmçinin də ara küçələr ağzına qədər insanla dolu idi, hamısı 28 Mayı qeyd etməyə yığışmışdı. O vaxt mənim bir köhnə maşınım vardı və demək olar ki, Bəy çox yerə mənimlə birlikdə gedirdi. Həmin gün səhər getdim Bəygilə, Bəyi də, rəhmətlik Arif Abdullayevi də götürüb Əlyazmalar İnstitutunun qarşısına gəldik. Gördük ki, institutun girəcəyində yerə xalça salıblar, mikrofon quraşdırıblar. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə, Ədalət Əzizov, səhv etmirəmsə, Allahşükür Paşazadə də oradaydı. Bəy gələndən sonra çıxış etdi və tədbir başladı.

Hər şey hazırlıqlı olsa da Bəydə bir gərginlik var idi. Çıxışı bitəndən sonra Bəy, Arif Abdullayev və mən bayrağı sancmaq üçün İnstitutun damına qalxdıq. Çox sevincli və qürurluyduq, sevincdən üçümüzün də əl-ayağımız əsirdi. Arif rəhmətlik boy-buxunlu adam idi, mənə dedi ki, sən bayrağı götür qabaqda qalx, elə də etdik. Həmin məkana çatanda istədim ki, sevincimizə bir qədər də sevinc qatam və Bəyə yarızarafat dedim ki, nəsə bayrağın yeri dəqiq olmayıb. Bəy bir an dayanıb mənə tərs-tərs baxdı, başladı danlamağa. Gülümsünüb dedim ki, səbr elə, zarafat etdim, hər şey yerindədir. Nə isə, bayrağı sancdıq, sonra üçümüz də elə oradaca oturduq. Aşağıdan bizə qışqırdılar ki, çəkiliş gedir, yaxşı alınmadı, bir də təkrar edin. Sən demə, damda harasa kamera yerləşdirilibmiş və bizi çəkirmişlər.
70 il sonra hakimiyyətin sovetlərə təhvil verildiyi Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamenti binası üzərinə 3 rəngli istiqlal bayrağını sancmaq xoşbəxtliyinə nail olan 3 nəfərdən biri də Arif bəy Abdullayev idi.
Bütünlükdə burada qeyd olunanları nəzərdən keçirdikdən sonra, onun Azərbaycan Xalq Cəbhəsi daxilində qurduğu sistem və ortaya qoyduğu fəaliyyət bir faktı ortaya çıxarır ki, Arif Abdullayev sıradan şəxs deyildi. Təşkilatın ürəyi Təşkilat şöbəsi olduğu kimi, fərdi mahiyyətdə də bu işi əsas siması Arif bəy idi. Bu səbəbdən Azərbaycan Xalq Cəbhəsinə soxulmaq istəyən ünsürlər, daxildə nifaq yaratmaq, birliyi pozmaq istəyən maraqlı olan tərəflər birinci dərəcədə bir səddlə qarşılaşırdılar. Bu Arif Abdullayev idi. Bu səbəbdəndə AXC-yə yaxınlaşmaq üçün zərərli ünsürlər Arif Abdullayevi fiziki olaraq aradan götürmədən öz məqsədlərinə çata bilməzdilər. Xüsusi olaraq Əbülfəz Elçibəylə yaxın münasibəti, davamlı ünsiyyət, həyata keçiriləcək bütün çirkin planlarla bağlı önəmli liderlərin əvvəlcədən xəbərdar edilməsi təşkilat üçün nə qədər əhəmiyyətli idisə, onun özü üçün təhlükə mənbəyinə çevrildi. Təşkilatı qorumaq naminə öz canını ortaya qoymuşdu. Yekunda qeyd etmək istəyirəm ki, Arif Abdullayevi qətlə yetirməkdə maraqlı olan şəxslər həmişə olduğu kimi öz varlığını qorumaqdadır. Arif bəyin şəhadətinin 32-ci ilinin tamamındayıq hələdə onun qatilləri cəzasız olaraq qalır və həmin qatilləri tapmaq, cəzalandırmaq və hüquqi məsuliyyətə cəlb etmək haqqında ciddi bir cəhdin olmadığının məyyusluğundayam.
Tək mənə rahatlıq verə biləcək bir məqam o ola bilər ki, Arif Abdullayev respublika uğrunda mücadiləmizin prinsipal və dönməz siması olaraq gələcək nəsillərə əmanət edilməsi yolunda cəsur bir körpüdür və o körpü öz canı ilə mayaklaşdırdığı mübarizə yolunu dəyərləndirənlər və gedənlər çox olacaqdır !!!


Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri, Araşdırmaçı-tədqiqatçı 

Adı bir ordu gücündə olan – XOSROV BƏY SULTANOV

 Müəllif: Ceyhun Nəbi
Mail: ceyhun.nabi90@gmail.com
Tel : 0517469006
Facebook: Ceyhun Nabi
Twitter: Ceyhun Nabi

Xosrov Paşa bəy oğlu Sultanov Azərbaycan siyasi tarixində ilk hərbi nazir, Qarabağın General-quberna-toru, Azərbaycan siyasi mühacirətinin əsas simaların-dan biri kimi xatırlanır. Xosrov bəy hərbiçi olmasada, mülki şəxs olaraq Azərbaycanın ilk hərbi naziri kimi adı tarixə düşüb. O 1879-cu il may ayının 10-da Zəngəzur qəzasının Hacısamlı nahiyəsinin Kurdhacı (Qasımuşağı) kəndində(indiki Laçın rayonu) anadan olub. Orta təhsilini Gəncə Klassik Gimnaziya¬sında alıb. 1897-ci ildə Odessa Univeristeti Pediatrya fakultəsinə girib. Univeristet təhsilini orada bitirdik¬dən sonra Tiflisə gəlmiş, burada uzun müddət doktorluq etmişdi (1).
    Xosrov bəyin atası Paşa bəy iki dəfə ailə həyatı qurub. Bəyim xanımla evliliyindən Xosrov bəy, Sultan bəy, İsgəndər bəy, Rüstəm bəy və Aftab xanım dünyaya gəlib. Ağaxanım adlı xanımla ikinci evliliyin¬dən Bahadur bəy, İsrafil bəy, Zülfüqar bəy, Ziba xanım və Məhbub xanım dünyaya gəlib.
    Xosrov bəy Sultanovun nəzərə çarpacaq ictimai-siyasi, əməli fəaliyyəti Bakı Xeyriyyə Cəmiyyətinin təmsilcisi olmaqla başlayır. Qafqaz cəbhəsində Türkiyəli qardaşlarımıza yardım məqsədilə yaradılmış “Qardaş Köməyi”-nin əsas təmsilcisi Xosrov bəy Sul-tanov idi (2,s 122). Xosrov bəy Bakı Xeyriyyə Cəmiy-yəti tərəfindən görəvləndirilmişdi. Həmin zaman o sistemli və ardıcıl şəkildə yardım işlərini əlaqələn-dirmiş və bu xidmətləri ilə böyük işlər başarmışdı. “Qardaş Yardımı” Birinci dünya müharibəsi illərində yaranmışdı. Məqsədi bu idi: Rus ordusunun Türkiyə¬nin şərq vilayətlərinin işğalı zamanı rusların və xüsusən, rus ordusunda olan erməni əsgərlərinin vəhşiliyinə məruz qalan türk xalqı imkan tapdıqca Qafqaza qaçırdı və beləliklə, canlarını qurtara bilirdi. Bu təşkilat Azərbaycana gələn fəlakətzadələrə yardım edir və işğal vilayətlərində sahibsiz qalan türk uşaqlarını toplayaraq Azərbaycana göndərirdi. Bir tərəfdən uşaqlar, digər tərəfdən rus və erməni əsgərlərinin əzabına dözməyən türk xalqı qardaşları Azərbaycan xalqının himayəsində yer axtarırdılar. “Qardaş Köməyi” təşkilatı onları köçkünlər üçün tikilmiş evlərə yerləşdirirdi. Kiçik yaşlı uşaqlar üçün bağça və uşaq evləri açılmış, məktəb yaşlarında olanlar isə məktəblərdə yerləşdirilmişdi. Azərbaycanın hər vilayətində və qəzasında “Qardaş Köməyi”-nin şöbələri var idi. Xalqımızın mərhəmətiylə toplanan pullarla qaçqınların bütün xərclərini ödəyə bilirdilər(3,s  37-38). Xosrov bəy “Qardaş Yardımı” təşkilatı vasitəsi ilə həmçinin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerləşən sığınacaqlara maliyyə yardımlarını əlaqələndirirdi. Həmin zaman Gəncə Milli Müsəlman Komitəsinə, Ələkbər bəy Rəfibəyliyə göndərdiyi teleqrafda qeyd edirdi :

“Mənim tərəfindən sizin adınıza 7140 rubul pul göndərilməsi üçün əmr verilmişdi. Bu pulun 2100 rubulu hər bir yetimə 25 manat hesabı ilə sığınacağın ləvazimatı üçün, 5040 manat isə 2 ay ərzində hər bir yetimə 30 manat hesabı ilə sığınacağın baxımı üçün göndərilmişdi. Baş səlahiyyətli təmsilçi Sultanov”(2,s 178-179).
    1917-ci ilin fevral ayından sonra Azərbaycan ictimai-siyasi mühitində canlanma başladı. Mart ayında Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyasının təsis olunması, Musavat Partiyasının fəaliyyətini aktivləşdirməsi əhəmiyyətli siyasi hadisələr idi. Xosrov bəy həmin zaman Musavat partiyasına qoşuldu. Azərbaycan tarixində çox ciddi qərarların verilməsində, onun həyata keçirilməsində Xosrov bəy Sultanovda yer aldı. Zaqafqaziya Seymində, Müsəlman fraksiyasının fəaliyyətində fəal iştirak etdi. 1918-ci ilin may ayının 28-də Tiflisdə İstiqlal bəyannaməsinə imza atanlardan biri Xosrov bəy oldu.
     Həmin zaman Fətəli xan Xoylunun foramlaşdır-dığı birinci hökümətdə Xosrov bəy Sultanov Hərbiyyə naziri təyin olunur. Xosrov bəyin bu vəzifəyə gətirilməsində bir sıra səbəblər var idi. Bir çox milli zehniyyətdə, ruhda hərbiçilər olsada onlar deyil, məs Xosrov bəy bu vəzifəyə gətirilmişdi. Xosrov bəy “Qardaş Yardımında” baş səlahiyyətli çalışarkən Osmanlı dövləti ilə, həmin dövlətin Şərq Hərbi Komandanlığı ilə ciddi əlaqələr yarada bilmişdi. Çoxlu sayda Osmanlı zabitləri ilə, əsr düşmüş hərbiçilərlə münasibətlər qurmuşdu. Bizə hərbi baxımdan yardım edə biləcək Osmanlı dövləti yanında xüsusi  hörməti olan bir şəxs idi. Bu əsas faktorlardan biri kimi çıxış edirdi. İkinci bir məqam Xosrov bəyin özünün, qardaşı Sultan bəy Sultanovun xalq arasında nüfüzlü, birlik yarada biləcək, insanları hərbi səfərbərliyə sövq edə biləcək gücdə olması idi.
    Xosrov bəy 1918-ci ilin 29 mayında Azərbaycan Milli Şurasının və hökumətinin yaranmasını, onların məqsəd və vəzifələrini izah etmək, regionda qayda-qanun və əmin-amanlıq yaratmaq məqsədilə Nəsib bəy Yusifbəyli və Şəfı bəy Rüstəmbəyli ilə birlikdə ilk nümayəndə heyətinin tərkibində Gəncəyə göndərilmişdir(5,s 362).
    Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulması ilə uzun illər Azərbaycan türklərinin ağır yükünü öz çiyinlərində daşıyan şəxsiyyətlərdən biri olaraq Xosrov bəy Sultanovun çox ağır bir fəaliyyət dövrü başlayır. O həkim olsada, milli hökümətdə tutduğu vəzifələri ilə çox məsuliyyətli məqamlarda dayan¬mışdı. İlk hökümət kabinəsində hərb naziri olan Xosrov bəy 1918 il iyunun 17-də Gəncədə Fətəli Xan Xoylunun təşkil etdiyi 2-ci hökumət kabinəsində  əkinçilik naziri təyin olunmuşdu. 1918-ci ilin dekabr ayında təşkil olunmuş, Xan Xoylunun 3-cü və sonuncu rəhbərlik etdiyi kabinədə Xosrov bəy Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri təyin olunur. Xosrov bəy 1918-ci ilin son 6 ayı ərzində 3 dəfə nazir təyin olunur və Xan Xoylunun rəhbərlik etdiyi bütün kabinələrdə təmsil olunur.
    1919-cu ilin əvvələrində Xosrov bəy Sultanov Qarabağda sülh, əminamanlıq  yaratmaq istəyən bir şəxs olaraq gərgin fəaliyyətə başlayır. Ermənilər müsəlmanlara qarşı fəallaşmışdı. Andronik isə dekabrda guya "ingilislərin Qarabağı onun ixtiyarına verməsi haqqında" şayiə yaymağa başlamışdı. Azərbaycan Hökumətinin sədri Fətəli xan Xoylu dekabrın 20-də Parlamentdəki çıxışında buna qarşı etirazını bildirmişdi. Eyni zamanda, dekabrın 22-də Bakıdakı ingilis qoşunlarının komandanı Tomson da bu şaiyəni təkzib etdi. Buna baxmayaraq, erməni separatçıları və Gorusda möhkəmlənmiş Andronik azərbaycanlılara qarşı soyqırımını davam etdirirdi. Buna görə də Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin Daxili İşlər Nazirliyi 1919 il yanvarın əvvəllərində Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında müvəqqəti general-qubernatorluq yaradılmasını təklif etdi. Hökumət bu təklifi qəbul etdi və yanvarın 13-də həmin qəzalarda müvəqqəti general-qubernatorluq vəzifəsinin təsis edilməsi haqqında qərar çıxardı. Bu vəzifəyə yanvarın 29-da Xosrov bəy Sultanov  təyin olundu. 1919-cu ilin fevral ayının 12-də Xosrov bəy Qarabağa gələrək vəzifələrinin icrasına başlayır. Azərbaycan Hökumətinin qəti addımlarından narahat olan Ermənistan belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağa açıq iddia ilə çıxış etdi. Azərbaycan Hökuməti yanvarın 31-də cavab notasında Qarabağın tarixən Azərbay¬canın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu bildirdi ve Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılmasına Ermənistanın etirazını Azərbaycanın suverenliyinə qəsd və onun daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirdi. Ermənistan bununla sakitləşməyərək, təzyiqi artırmağa çalışırdı. O, fevralda Britaniyanın Tiflisdəki silahlı qüvvələrinin komandanı Uorkerə müraciət etdi. Müraciətdə Xosrov paşa bəy Sultanovun Qarabağa general-qubernator təyin edilməsinə etiraz olunur, onun səlahiyyətləri etibarsız elan edilirdi. Lakin bu müraciət cavabsız qaldı. Belə olduqda, Ermənistan xarici işlər naziri general Tomsona müraciət etdi. Qarabağda yaşayan erməni milli şurası və Ermənistanın Azərbaycandakı diplomatik nüma-yəndəsi Bekzadyan da müxtəlif vasitələrlə ingilis komandanlığına təsir göstərməyə çalışırdı. 1919 il martın axırlarında Tomsonun İrəvana səfəri zamanı Ermənistan hökuməti ona təzyiqi gücləndirməyə cəhd etmiş, lakin bu cəhd də nəticəsiz qalmışdı. General Tomsonun nümayəndəsi polkovnik Gatelvort Bakıdan Şuşaya gedərək, ermənilərin Azərbaycan Cümhuriy¬yəti hökumətinə tabe olmasını tələb etmişdi. Cümhu¬riyyət hökuməti isə Ermənistanın əsassız iddialarına baxmayaraq, general-qubernator¬luğun fəaliyyətə baş-laması üçün tədbirlərini davam etdirirdi (5,s 132-133).
 

Xosrov bəy Sultanov Şuşaya gələn kimi Qarabağ torpağını erməni terrorizmindən azad etmək üçün gərgin fəaliyyətə başladı. O, 1919-cu il fevralın 12-də Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının əhalisinə müraciət edərək onlara general-qubernator-luğun yaradılması səbəblərini izah etmişdir. Müraciət-də deyilirdi ki, Azərbaycan hökumətinin yanvar ayında verdiyi qərarla Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları xüsusi general-qubernatorluğa daxil edilmiş-dir. Bu fövqəladə tədbir onunla izah olunur ki, "Azərbaycanın ən gözəl guşələrindən olan dörd qəza bir ildən artıqdır ki, hərc-mərcliyin içindədir. Məsuliyyətsiz ünsürlərin rəhbərliyi altında silahlı dəstələr öz şəxsi iddialarını həyata keçirmək üçün kəndləri yandırır, əhalini məhv edir, minlərlə qadın və uşağı qaçqınlığa məruz qoyur. Əhalidən ümumi siyasi vəziyyət gizlədilir. Bu şəxslər özlərinin şəxsi məqsədlərini gizlədərək ona siyasi don geydirməyə çalışırlar. Bütün bunları nəzərə alaraq hökumət adları çəkilən dörd qəzada general-qubernatorluq yaratmağı nəzərə almışdır. Öz həyatını xalqına həsr etmiş bir ictimai xadim kimi mən bildirirəm ki, millətindən asılı olmayaraq qanunçuluğa və ədalətə ciddi əməl edəcəyəm və bildirirəm ki, general-qubernatorluğun  rayonlarında yeganə hökumət Azərbaycan höku-mətinin hakimiyyətidir və hamı məcburi şəkildə ona tabe olmalıdır. Hər hansı bir şəkildə qayda-qanunun pozulması, hərc-mərcliyə gətiribçıxarmış hərəkət general-qubernatorluğun qanunları ilə ciddi şəkildə cəzalandırılacaq. Qanun qarşısında hamı bərabərdir (6,s 61).

     Xosrov bəy Sultanov fəaliyyəti ilə rəhbərlik etdiyi müvvəqəti general-qubernatorluğun ərazisində tək həqiqi hakimiyyətin Azərbaycan Cümhuriyyəti milli hökümətinin olmasını tanıtdı,  bütün təxribatçı, seperatçı ünsürlərin zərərsizləşdirilərək sülhün bərqərar olması üçün bütün gücünü səfərbər etmişdi.     
     Erməni Milli Şurası Şuşanın erməni hissəsinə gizli şəkildə silah gətirirdi. Bu Zəngəzur yaylağına qalxan Azərbaycan əhalisinin qarşısını almaq üçün idi. Belə olduqda Xosrov bəy Sultanov köç gedən yollarda təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun əsgərlərini təhlükəli yerlərə göndərdi və eyni zamanda erməni Milli Şurasının üzvlərinin həbs edilib Qarabağdan çıxarılması haqqında göstəriş verdi. Buna cavab olaraq silahlanmış ermənilər 1919-cu ilin iyun ayının 4-də Azərbaycan əsgərlərinə atəş açdılar və üç əsgər öldürüldü. Belə hərəkətlərdən sonra o, Şuşada və ətraf kəndlərdə qayda-qanun yaratmaq üçün fəaliyyətə başladı və ilk addım kimi erməni milli şurasının üzvlərinin Azərbaycanın hüdudlarından çıxarılmasına nail oldu. İngilis komandanlığının nümayəndələri Azərbaycan çinovniklərinin müşayiəti ilə erməni milli şurasının üzvlərini Şuşadan çıxardılar. Atışmalar zamanı hər iki tərəfdən ölənlər oldu. İyunun 6-da Şuşada sülh əldə edildi. Baş vermiş hadisə ilə bağlı Şuşa erməniləri X.Sultanova üzrxahlıq məktubu yazaraq bildirirdilər ki, "çox hörmətli Xosrov bəy, icazə verin Sizin şəxsinizdə Şuşa şəhərinin müsəlman camaatından dünən törədilmiş hadisə ilə bağlı üzr istəyək. Biz adını erməni qoymuş xuliqanların Sizin əsgərlərə qarşı törətdiyi zorakılıq faktından çox həyəcanlanmışıq və bu, haqlı olaraq Sizin ordunun və zabitlərin həyəcanına səbəb olmuşdur "(7,s 263-264).
    Xosrov bəy Sultanovun Azərbaycan Cümhuriyyəti maraqlarına uyğun olaraq apardığı bu məqsədyönlü siyasət nəticəsində Ermənilər tutduqları bu çirkin mövqeydən geri çəkilməyə məcbur edildi. Xosrov bəyin əleyhinə ermənilər onun əleyhinə təkcə Cənubi Qafqazda deyil, Avropa və Amerikada güclü təbliğat aparırdılar (7,s 265). Xosrov bəyin şəxsi nüfuzu, bacarığı, böyük təcrübəsi hesabına Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsas həsas nöqtələrindən biri yoluna qoyulmuşdu. Xosrov bəy həmin zaman burada yürütdüyü siyasət qanunauyğun şəkildə həyata keçirilmişdi, onun əməlləri ilə bağlı ermənilər heç bir əsaslı şəkildə mənfi əsas, arqument tapa bilmə¬mişdilər.  Haqqında şayiələr yaysalarda, onun fəaliy¬yəti İngilis komandanlığı gözü önündə baş verdiyindən əhəmiyyətli rol oynamırdı. Sadəcə çirkin nifrətdən doğan əsassız, milli ədavət toxumları səpən fikirlərdir. Nümunə üçün deyə ki, 1919-cu ildə Şuşada erməni qoşununda döyüşmüş Zare Məlik-Şahnəzərov adlı bir erməni əsgərin “Şuşanın süqutu” adlı xatirəsindən oxuyuruq. “Şuşanın süqutundan əvvəl mənim yaddaşıma daha bir hadisə həkk olunub. Mən Müsa-vatçı qubernatorla təsadüfən üz-üzə gəldim. Erməni-lərə düşmən olan bu qəddar adam Xosrov bəy Sultanov idi. Məhz bu adam Qarabağda erməni qırğınları təşkil eləmişdi” (8,s 141).
    Xosrov bəy bütün gücünü Azərbaycan Cümhu-riyyətinin varlığını qorumasına, onun yaşamasına həsr etmişdi. Ona etibar edilmiş bütün vəzifələrin öhdəsin-dən layiqincə gəlirdi. Xosrov bəy Sultanov 1919-cu il sentyabrın 24-də Azərbaycan Hökumətinin Rostovda konsul-agenti təyin edilmişdi (4,s 334).
    Azərbaycan Cümhuriyyəti 1920-ci il 27 apreldə Sovetlər tərəfindən işğal edildikdən sonra Xosrov bəy Sultanov bir müddət Azərbaycanda yaşayır. Onun yeni qurulmuş Sovet rəhbərliyində təmsil olunmuş  müyyən şəxslərlə münasibətləri var idi. Onun tanıdığı, yaxın münasibətdə olduğu yeni rejimin qurucuları arasında Nəriman Nərimanov və Çingiz İldırımda var idi. Nərimanovla tələbə vaxtlarından dostluq münasibətləri var idi. Hər ikisi tibb təhsili almışdı. Çingiz İldırım isə onun həm qohumu, həmçinin Qarabağ General-qubernatoru çalışarkən müavini olmuşdu. Sovetlərin hakimiyyətə gəlməsi ilə Qarabağ hərbi İnqilabi Komitəsinin sədri təyin olunmuşdu. Çox böyük ehtimal Qarabağ və ətraf zonada böyük nüfuza malik Xosrov bəyin bu vəzifəyə gətirilməsində məlum ikiliyin böyük rolu olmuşdu. Xosrov bəy bu vəzifədə təxmini iki həftə olur və sonra həbs olunur. 12 may 1920-ci il tarixində həbs olunan Xosrov bəy Pankratovun xüsusi göstərişi ilə həbs olunmuşdu. O ilk həbs olunan şəxslərdən biri idi, Azərbaycan Cümhu-riyyəti Gəncə General-quberantoru Xudadat bəy Rəfi-bəyli ilə bir gündə həbs olunmuşdu. Hər ikisidə həkim idi. Gələcək təhlükələrdən biri kimi Pankratovun siyahısına düşmüşdü Xosrov bəy Sultanov.
      X.Sultanovun Qarabağ İnqilabi Komitəsinin sədri təyin olunması ilə bağlı qərar 1920-ci il may ayının 1-də verilib. Həmin gün axşam saat 9-da öz iclasını keçirən İnqilabi Komitə Qarabağ ərazisində bütün qəza komissarlarına, qəzalara və Yevlax komissarına elan olunması üçün aşığıdakı qərarları qəbul edir:
1. Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulması və Xalq Komissarları Şurası Hökumətinin təşkil olunması ilə əlaqədar Qarabağda müvəqqəti general-qubernatorluq haqqında əsasnamə 28 apreldən etiba-rən ləğv edilmiş hesab olunsun.
2. Keçmiş Qarabağ general-qubematorluğunun dəf-tərxanası İnqilabi Komitənin dəftərxanasına çevrilsin.
3.4 qəza hüdudunda - Şuşa, Zəngəzur, Cəbrayıl və Cəvanşir qəzalarında bütün hakimiyyətin İnqilabi Komitə təşkilatına verilməsi elan edilsin.
4. İnqilabi Komitənin heyəti; sədr Xosrov Sultanov, sədr müavini Bahadur Vəlibəyov, katib Məmməd Həsən Mirzəcanov, İnqilabi Komitənin üzvləri: Ocaq-qulu Musayev, Məmməd Əli Qayıbov, Fərhad Ağayevdən ibarət olsun.
5. Qəza rəisləri və pristav vəzifələri ləğv edilmiş sayılır və onlar qəza və sahə komissarları ilə əvəz olunur.
6. Mühafizəçilərin adı dəyişdirilib xalq milisi olur.
7. Partizanlar bu gündən etibarən Qırmızı kəndli qvardiyası adlanır.
Sənədə X.Sultanov, B.Vəlibəyov və İnqilabi Komitənin işləri üzrə icraçı Hacıbəyov qol çəkiblər” (13,s 115).
    Göründüyü kimi Xosrov bəy yeni hökümətlə razılaşsada amma yeni qurulmaqda olan bu hökümətin Pankratovları, onun Erməni həvadarları ona güzəştdə getmədilər. Onu əsas təhlükələrdən biri, idarəolunmaz şəxs kimi görürdülər. Bu səbəbdən onun həbs qərarı verilir.
    X.Sultanovun işi ilə (12 may - 9 avqust 1920-ci il (Pr. 20584) MTN arxivi) bağlı 14 may 1920-ci ildə XI ordunun İnqilabi Hərbi Şurası yanında xüsusi şöbənin hərbi müstəntiqi M.Səfıkürdlü tərəfindən aparılan dindirmə əsasında aşağıdakı məzmunda Protokol tərtib olunur:
“Mən XI ordunun İnqilabi Hərbi Şurası yanında xüsusi şöbənin hərbi müstəntiqi Səfikürdlü may ayının 14-də əksinqilabi işdə ittiham olunan Xosrov Paşa oğlu Sultanovu dindirdim. O, Xarkovda institutun tibb fakültəsində oxumuş, inqilaba qədər Bibiheybət xəstəxanasında həkim işləmişdir. Hazırda Qarabağ İnqilabi Komitəsinin sədridir. Sonuncu il Şuşada yaşayıb”(13,s 116-117).
  Xosrov bəy ona qarşı ittihamları rədd edib amma onun işi müstəntiq Səfikürdlü tərəfindən Azərbaycan SSR Ali Tribunalına təqdim edilir. Çox böyük ehtimal güllələnəcəkdi. Güman etmək olar ki, onu güllələməkdə Çingiz İldırım və N.Nərimanov xilas edib.
    Xosrov bəyin xilas olunma əməliyyatı, Azərbay-candan mühacirətə nə vaxt getməsi haqqında əlimizdə elə bir ciddi məlumat yoxdur. Bir çox mənbələrdə 1920-ci il, bəzi mənbələrdə 1923-cü il göstərilir. Xosrov bəyin Sovet rejminin repressiya maşınından xilas olduqdan sonra onun mühacirət həyatı başlayır.
    Xosrov bəyin mühacirət həyatı ziddiyyətli və qarşıdurmalar ilə zəngindir. Xosrov bəy Azərbaycan siyasi mühacirətinin əsas liderlərindən biri idi. Ona görə Sovet rejminə əks mövqeydə dayanan qüvvələr onunla əməkdaşlıqdan, birlikdə hərəkət etməkdə maraqlı idi. Xosrov bəyin nüfuzu, Türkiyə dövləti yanındakı etibarı onun fəaliyyət çevrəsinə geniş imkanlar yaradırdı. Hansı ki, zamanında onun “Qardaş Yardımı” adlı təşkilat vasitəsi ilə qazandığı etibar xüsusi rol oynamışdı.
     Xosrov bəy Sultanov mühacirət daxilində ziddiy-yətlər yarandığı zaman Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə və onun rəhbərlik etdiyi qrupa əks mövqeydə daya-nanlardan biri idi. Xosrov bəy Azərbaycan Cümhuriy-yəti dönəmində ilk öncə Musavatçı olmuş, sonra İttihada keçmişdi. Mühacirətdə İttihadı, rəhbərlik et-diyi qrupu gücləndirməyə çalışan Xosrov bəy Musavatı zəiflətməkdə, onun rəhbəri Rəsulzadənin nüfuzunu azaltmaqda maraqlı idi.
     Türkiyədəki Azərbaycan mühacirləri əsasən “Türk Ocaqları” MK-sı və onun Başqanı, həm də Maarif naziri Həmdullah Subhi Tanrıövərdən maliyə dəstəyi alırdı. Əhməd bəy Ağaoğlu X. Sultanova yazdığı məktubunda “Türk Ocaqları”nın hər ay ona, “eləcə də Ə. Əmircanov və M. Ə.Rəsulzadəyə 75 lirə məbləğində pul verilməsi barədə qərar çıxardığını” göstərirdi. H. S. Tanrıövərin X. Sultanova yazdığı məktubunda da X. Sultanov, Ə. Əmircanov, M. Ə. Rəsulzadəyə hər ay 75 lirə verilməsi faktı təsdiqlənir(11,s 98-99).
    Sonradan Xosrov bəyə Türk Ocaqları tərəfindən maliyyə yardımları kəsilir və bunlara görə Xosrov bəy Əhməd Bəy Ağaoğlunu ittiham edirdi.
    1924-cü ilin payızında İstanbulda Xosrov bəyin rəhbərliyi altında Musavat partiyasını tərk etmiş şəxslərdən ibarət qrup yaradılmışdı. İstiqlal komitəsini mühacirlərin mərkəzi orqanı kimi tanımaq istəməyən qrup Azərbaycan Milli Demokratik Respub¬lika partiyasının yaradıldığını elan etdi. Yeni Partiyanın adı onun, öz növbəsində Gürcüstanın Sosial Demokrat Partiyasına müxalifətdə olan gürcü milli demokratları ilə idealoji yaxınlığına dəlalət edirdi (sağ). Sultanovun mövqeyi xeyli dərəcədə onunla güc¬lənirdi ki, o, qohumluq əlaqələri sayəsində Azərbay¬canın özündə antibolşevik müqavimət hərəkatı ilə əlaqə saxlamaq üçün real imkanlara malik idi. Belə ki, Xosrov bəyin qardaşı İsgəndər bəy Sultanov Azərbaycan-İran sərhədində fəaliyyət göstərən, Qarabağ ərazisində partizanlıq fəaliyyəti və sürətli həmlələri işğalçı hakimiyyətə heçdə az ziyan vurmayan üsyançı dəstənin komandiri idi(9,s 196).
    Xosrov bəy Sultanov mühacirlər arasında xüsusi mövqeyə sahib idi. Polşalıların ilk əlaqələr yaratdığı Azərbaycanlı mühacirlərdən biri Xosrov bəy idi. Sonralar Xosrov bəy Polşa tərəfindən yaradılmış “Prometey”-in üzvülərindən biri olacaqdı. Polşalılar antisovet hərakatın güclənməsində, Qafqazlı mühacirlərin bu işdə fəal iştirak etməsində maraqlı idilər. Azərbaycanlı, Gürcü, Dağlı mühacirləri bir araya gətirərək daha geniş bir mübarizə işinə imza atmaq istəyirdilər. Bunun nəticəsində Birləşmiş Qafqaz Konfederatları Komitəsi yaradılır. Komitənin tərkibinə Azərbaycandan Xosrov bəy Sultanov, Əbdüləli bəy Əmircanov, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Gürcüstan milli demokratlarından Aleksandr Asatiani, David Vaçnadze, eləcədə Mixeil Sereteli, Şimali Qafqaz Dağlı Respublikası parlamentinin keçmiş sədri Vassan Girey Cabağı, Əli Xan Qantemir, Aytek Namitok daxil idilər. Komitənin rəhbər orqanı Sultanov, Vaçnadze, Cabağıdan ibarət Rəyasət heyəti idi( 9,s 198).
    M.Ə.Rəsulzadə və rəhbərlik etdiyi Musavat partiyası yeni qurulmuş komitədə təmsil olunmur-dular. Buna mühacirətdaxili qarşıdurmanın, qarşılıqlı ittihamların başlanğıcı deyə bilərik. Belə ki, 1925-ci ilin oktyabr ayında Xosrov bəy Trabzondan Cənubi Azərbaycana yola düşür. Avqust ayında Xosrov bəy Konfederatlar Komitəsinin fəaliyyətə başlaması üçün Polşanın İstanbuldakı elçisindən 3 min türk lirəsi almışdı. Xosrov bəy oktyabr -dekabr aylarında Xoy, Təbrizdə və Tehranda olur, oradakı Azərbaycanlı mühacirlərlə danışıqlar aparır və geniş şəkildə mübarizə ilə bağlı fikirlərini çatdırır. Xosrov bəyin səfəri ilə bağlı Bolşeviklər məlumat əldə etmişdilər, nəticədə Xosrov bəy bu səfərdən uğur əldə edə bilmir. 1925-ci il oktyabr ayının 5-də M.Ə.Rəsulzadənin Ceyhun Hacıbəyliyə məktubunda qeyd edir ki, “ Xosrov bəy İrana yola düşmüşdür. Trabzondan təbil və zurna çala-çala yola salınmışdır. Avropa da, Türkiyə də onunla imiş. Başqaları yalnız kağız qaralamaqla məşğul olmuşlar”(14,s 65). Məktubdakı bu hissədəndə göründüyü kimi onlar bir-birini fəaliyyətsizlik və uğursuzluqlarda ittiham edirmişlər.
    Mühacirətdə yaşadıqlar zaman M.Ə.Rəsulzadə ilə Xosrov bəy arasında münasibətlər yumşalmadı. Münasibətlərin gərginliyi “Prometey” daxilindədə davam edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin Ceyhun bəy Hacıbəyliyə 1927-ci il 12 yanvar tarixində İstanbuldan göndərdiyi məktubda qeyd edir:  “ Əfəndim, bu jurnal bizim planımıza görə İstanbulda çıxmalı idi. İcazəsini almaq mənim üçün su içmək kimi asan bir şey idi. Bir ay müddətində bütün işləri başa çatdıra bilərdim. Fəqət doktor Xosrov bəy qəzetin üstündə mənim sahibi-imtiyaz və müdir olmamı münasib bilmədi. Onun etirazından sonra digərləri də, yəni gürcülər də həqiqətən bu qəzetin rəhbərliyinin “Yeni Kafkasya”nın redaksiya heyəti ilə qarışa biləcəyini bildirdilər”(14,s 71). Bu məktubdan məlum olur ki, “Prometey” jurnalı İstanbulda çıxmalı idi, rəhbəridə M.Ə.Rəsulzadə olmalı idi. Xosrov bəyin Rəsulzadə ilə münasibətlərindəki gərginliyin nəticəsində bu tipli uğursuzluqlar ortaya çıxmışdı.
     1927-ci ilin yanvar ayının 12-də Parisdə Azərbaycan və Şimali Qafqaz Birləşmiş Müvəqqəti Mərkəzinin yaradılmasına dair sənəd imzalandı. Mərkəzin prezidenti Ə.Topçubaşi, Heydər Bammat isə katibi seçildi. Mərkəzin heyyətinə Azərbaycandan Ə.Topçubaşi, C.Hacıbəyli və X.Sultanov, Şimali Qafqazdan – Ə.M.Çermoyev, H.Bammat, eləcədə çər-kəzlər - Konstantin Xaqandokov, İsmayıl Şakov daxil idi.
     Yanvarın 15-də Topçubaşinin sədrliyi ilə Azərbaycan və Şimali Qafqaz Birləşmiş Müvəqqəti Mərkəzinin iclası keçirilir. Qafqazın əsas tərəfdaşı Varşava tərəfindən İstanbulda Qafqaz İstiqlal Komitəsi deyil, bu qurumun tanınmasına nail olmaq üçün qərar qəbul etdi. Bu məqsədlə “dost dövlətin nümayən¬dəsinə Birləşmiş Mərkəzin yaradılması” və “Birləşmiş Mərkəzin nümayəndəsinin bir sıra təfərrüatlar, o cümlədən maliyyə yardımı məsələlərinə dair şəxsi danışıqlar üçün dərhal Varşavaya ezam edilməsi” barədə vermək lazım idi.
    Qərara alınır ki, Varşavaya Xosrov bəy Sultanov göndərilsin. Onun qarşısında iki məqsəd var idi. Birləşmiş Mərkəz haqqında müfəssəl məlumat vermək və fəaliyyət üçün maliyyə yardımı alınmasını təmin etmək. Xosrov bəy və digər Birləşmiş Mərkəz üzvü-lərinin cəhdi uğursuzluqla nəticələnir, Polşadan dəstək ala bilmirlər. Xosrov bəy Varşavanı tərk edərək İstanbula gəlir və Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olur(9,s 235-237).
    1927-ci il fevralın 26-da İstanbulda Azərbaycan Milli Mərkəzi yaradılır. Xosrov bəy həmin mərkəzdə ona yer saxlansada təmsil olunmur. Rəsulzadə ilə aralarında yaranmış narazılıqlardan, mühacirlər arasında mövcud münasibətlərin nəticəsində Xosrov bəy Milli Mərkəzlə birlikdə hərəkət etmir, müstəqil fəaliyyətə üstünlük verir. Həmçinin 1928-ci ilin iyununda Azərbaycan Milli Mərkəzinin ikinci tərkibi seçilərkən yenədə ona yer saxlansada təmsil olunmur.
    Xosrov bəy Milli Mərkəzə alternativ qurumların yaradılmasına cəhd edirdi. Milli Mərkəzə müxalif mətbuat orqanları, Xosrov bəyin mühacirətdə təsis etdiyi və rəhbəri olduğu Milli Demokratik Partiyası, Azərbaycan icmasının bəzi nümayəndələrinin təmsil olunduğu Azərbaycanın Müvəqqəti Milli Müstəqillik Komitəsi adlanan komitə yaradılmışdı.(15,s 592).
    Xosrov bəy Sultanov Azərbaycan Mühacirətinin sağ qanadının təmsilçisi idi, onun təmsil olunduğu təşkilatların əsas təmsilçiləri sağlar idi. Biz Prometeyə və Qafqaz İstiqlal Komitəsinə qarşı görülən işlər zamanı biz onun sağlarla hərəkət etdiyini müşahidə edirik.     
   Sonrakı dönəmlərdə Xosrov bəy anti-prometeyçi “Qafqaz” qrupunda təmsil olunmuş, müxtəlif vaxtlarda Almanlarla danışıqla aparmış, Azərbaycanın istiqlalı məsələsi ilə bağlı mövqey qoymuşdu.
    Xosrov bəy Sultanovun yaşamının böyük bir kəsimi Türkiyə ilə bağlı idi. Əldə edilmiş sənədlərdən məlum olur ki, Xosrov bəy İstanbul, Bəyoğlunda uşaq xəstəxanasında çalışmışdır. Türkiyədə Hüseyinqulu Xan Xoylunun nəvəsi Kərim Mehmetzadənin verdiyi məlumata görə o uşaq olarkən Xosrov bəy onların həkimi olub. Başqa bir məlumat əldə edə bilmədik. Dediklərinə görə varislərində heç kəs qalmayıb. Xosrov bəyin məzarı İstanbul Fəriköy Məzarlığındadır.
    Xosrov bəy Sultanov Azərbaycan və Türkiyə tarixində  iki böyük dövlətin əsas qardaşlıq simvol-larından biridir. Onu tarixdə bir çox xidmətləri yaşadır amma mənim üçün iki hadisə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu Xosrov bəy Sultanovun xoşbəxtliyi, bizim üçünsə Xosrov bəyə qarşı böyük sevgi yaradan hadisələrdir. Biri Atatürklə bağlı, digəri isə Əhməd Cavadla bağlıdır.
       Birincisi Xosrov bəy Sultanovun Mustafa Kamal Atatürkü son yolculuğa salmaq, Azərbaycan türkləri adına çələnglə dəfndə iştirak etmək xoşbəxtliyidir. Dəfndə bu iki rəsmi şəxsə qismət olmuşdu. Digəri isə Azərbaycan Cümhuriyyəti sabiq Daxili İşlər Naziri Mustafa bəy Vəkilov olub( 16,s 3).
     

İkinci məqam qeyd etdiyimiz kimi Əhməd Cavadla bağlıdır. Xosrov bəy “Qardaş yardımında” çalışarkən özünə bacarıqlı və işguzar bir gənc axtararkən Gəncəyə gəlmiş, Nəsib bəy Yusifbəylidən belə bir gənc istəmiş və Nəsib bəy isə Əhməd Cavadı tövsiyyə  etmişdi. Xosrov bəyin Əhməd Cavad xoşuna gəlmiş, onu özünə katibliyə götürmüş və onların böyük yolculuğu başlamışdır. Bu yolculuqda, yardıma ehtiyacı olan Türkiyəli qardaşlarımıza dəstək olma çabalarında Əhməd Cavad həyatının böyük mənasını, Azərbaycan qədər sevdiyi Şükriyyəni tapmışdı Batumda, o gözəl yurtda. Ən maraqlı məqam Xosrov bəyin, Əhməd Cavaddan gizlin onu şeirlərini qəzet və jurnallardan topladaraq ilk şeirlər kitabı “Qoşma”nı çap etdirməsidir.( 17,s 7-9). Bu Əhməd Cavada, Azərbaycan istiqlalını şeirləri ilə tərənnüm edən böyük vətənpərvərə dəyərli ərmağan, həmçinin millətimiz qarşısında böyük xidmət idi.

Ədəbiyyat: 
1. Mövsüm Əliyev, “Xosrov bəy Sultanov”, Odlar Yurdu, 1991, no: 11.
2. Betül Aslan, “1-ci Dünya savaşında Azərbaycan Türklərinin Anadolu Türklərinə “Kardaş Kömeği (Yardımı)” və Bakı Müsəlman Cəmiyyət-i Xeyriyyəsi”, Ankara, 2000.
3. Nağı Şeyxzamanlı “Xatirələrim”, Bakı, 2004.
4. “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”, Bakı, 2004, Cild 1.
5. “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”, Bakı, 2004, Cild 2.
6. Həvva Məmmədova “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yuxarı Qarabağda siyasi vəziyyət: Erməni terrorizminin güclənməsi (1918-1920), Bakı, 2006.
7. Cəmil Həsənli “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti”(1918-1920), Bakı, 2009.
8. Ziyadxan Nəbibəyli “ Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları”, Bakı, 2011.
9. Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov “Odlar Yurdu - Azadlıq və Müstəqillik uğrunda mübarizədə” – Azərbaycan mühacirətinin siyasi tarixi(1920-1945), Bakı, 2015.
10. Abid Tahirli “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika”(1921-1991), Bakı, 2005.
11. Xaləddin İbrahimli “Azərbaycan mühacirət tarixi”, Bakı, 2012.
12. Hacı Nərimanoğlu “Zəngəzurda doğuldular, Anadoluda əbədiyyətə qovuşdular”, Bakı, 2012.
13. Lətif Şüküroğlu- Cümhuriyyət höküməti repressiya məngənəsində”, Bakı, 2000.
14. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Məktublar, Şəfibəyçilik”, Bakı, 2017.
15. А. М. ТОПЧИБАШИ -  ПАРИЖСКИЙ АРХИВ. КНИГА ТРЕТЬЯ 1924–1930, МОСКВА, 2017 (Составители, предисловие, перевод и примечания Г. Мамулиа и Р. Абуталыбов).
16. Mücahit dərgisi, say: 55-56, Ankara, 1963.
17. Ali Salettin “Bir kere yükselen bayrak”, Bakı, 1993.

 
Mənbə : Ceyhun Nəbi - ",Sovetlərlə üz-üzə", Bakı, 2018. ( Səyfə 61 -80 )

B